Dział programu

Lp.

Temat

Poziom wymagań

konieczny (K)

podstawowy (P)

rozszerzający (R)

dopełniający (D)

Badania przyrodnicze

1

Metodyka badań biologicznych

Uczeń:

– rozróżnia metody poznawania świata

– wymienia etapy badań biologicznych

Uczeń:

– wyjaśnia, na czym polega różnica między rozumowaniem dedukcyjnym a rozumowaniem indukcyjnym

– rozróżnia problem badawczy od hipotezy, próbę kontrolną od próby badawczej, zmienną niezależną od zmiennej zależnej

Uczeń:

– omawia zasady prowadzenia i dokumentowania badań

– formułuje główne etapy badań do konkretnych obserwacji i doświadczeń biologicznych

–planuje przykładową obserwację biologiczną

–wykonuje dokumentację przykładowej obserwacji

Uczeń:

– analizuje kolejne etapy prowadzenia badań

2

Obserwacje mikroskopowe jako źródło wiedzy biologicznej

– nazywa elementy układu optycznego i układu mechanicznego mikroskopu optycznego

– wymienia cechy obrazu oglądanego w mikroskopie optycznym

–definiuje pojęcie zdolność rozdzielcza

– wyjaśnia sposób działania mikroskopów optycznego i elektronowego

–porównuje działanie mikroskopu optycznego i mikroskopu elektronowego

–wymienia zalety i wady mikroskopów optycznych oraz elektronowych

–określa zasadę działania mikroskopu fluorescencyjnego

–wyjaśnia różnicę w sposobie działania mikroskopów elektronowych: transmisyjnego i skaningowego

Chemiczne podstawy życia

1

Składniki nieorganiczne organizmów

– klasyfikuje związki chemiczne na organiczne i nieorganiczne

– wymienia związki budujące organizm

– klasyfikuje pierwiastki na makroelementy i mikroelementy

– wymienia pierwiastki biogenne

– nazywa wiązania i oddziaływania chemiczne

– wymienia funkcje wody

– wymienia funkcje soli mineralnych

– omawia znaczenie wybranych makro- i mikroelementów

– określa znaczenie i występowanie wybranych typów wiązań i oddziaływań chemicznych

– omawia budowę cząsteczki wody

–określa objawy niedoboru wybranych makro- i mikroelementów

– charakteryzuje budowę różnych typów wiązań chemicznych

–charakteryzuje właściwości fizykochemiczne wody

– uzasadnia znaczenie soli mineralnych dla organizmów

– rysuje modele różnych typów wiązań chemicznych

– wykazuje związek między budową cząsteczki wody i właściwościami a jej rolą w organizmie

2

Budowa i znaczenie węglowodanów

– wymienia cechy i funkcje głównych grup węglowodanów

–klasyfikuje sacharydy i podaje przykłady

– wymienia właściwości mono-, oligo- i polisacharydów

– określa kryterium klasyfikacji sacharydów

– wyjaśnia, w jaki sposób powstaje wiązanie O-glikozydowe

– omawia występowanie i znaczenie wybranych mono-, oligo- i polisacharydów

– klasyfikuje monosacharydy

– charakteryzuje i porównuje budowę wybranych polisacharydów

– porównuje budowę chemiczną mono-, oligo- i polisacharydów

– planuje doświadczenie mające na celu wykrycie glukozy

– omawia powstawanie form pierścieniowych monosacharydów

– ilustruje powstawanie wiązania O-glikozydowego

– zapisuje wzory wybranych węglowodanów

3

Lipidy – budowa i znaczenie

– wymienia funkcje lipidów

– klasyfikuje lipidy ze względu na budowę cząsteczki

– omawia znaczenie poszczególnych grup lipidów

– wyjaśnia, na czym polega różnica między tłuszczami nasyconymi a tłuszczami nienasyconymi

– wymienia kryteria klasyfikacji tłuszczowców

– charakteryzuje budowę lipidów prostych, złożonych i izoprenowych

– uzasadnia znaczenie cholesterolu

– planuje doświadczenie, którego celem jest wykrycie lipidów

– porównuje poszczególne grupy lipidów

– omawia budowę fosfolipidów i ich rozmieszczenie w błonie biologicznej

– analizuje budowę triglicerydu

4

Białka – główny budulec organizmu

– nazywa grypy białek ze względu na pełnione funkcje, liczbę aminokwasów w łańcuchu strukturę oraz obecność elementów nieaminokwasowych

– wymienia przykładowe białka i ich funkcje

– omawia budowę białek

– rozpoznaje struktury przestrzenne białek

– wymienia właściwości białek

– podaje kryteria klasyfikacji białek

– wskazuje wiązanie peptydowe

– wyjaśnia, na czym polega i w jakich warunkach zachodzi koagulacja i denaturacja białek

– charakteryzuje grupy białek ze względu na pełnione funkcje, liczbę aminokwasów w łańcuchu i strukturę oraz obecność elementów nieaminokwasowych

– zapisuje wzór ogólny aminokwasów

– zapisuje reakcję powstawania dipeptydu

– charakteryzuje strukturę 1-, 2-, 3- i 4-rzędową białek

– analizuje budowę aminokwasów

– klasyfikuje aminokwasy ze względu na charakter podstawników

– porównuje białka fibrylarne i globularne

– porównuje proces koagulacji i denaturacji białek

– planuje doświadczenie mające na celu wykrycie wiązań peptydowych

5

Budowa i rola kwasów nukleinowych

– charakteryzuje budowę pojedynczego nukleotydu DNA i RNA

– omawia rolę DNA

– wymienia rodzaje RNA i określa ich rolę

– określa lokalizację DNA w komórkach eukariotycznych i prokariotycznych

– wyjaśnia, na czym polega komplementarność zasad

– definiuje pojęcia: podwójna helisa, replikacja

– charakteryzuje budowę chemiczną i przestrzenną cząsteczki DNA i RNA

– porównuje budowę i rolę DNA z budową i rolą RNA

– rysuje schemat budowy nukleotydu

– oblicza procentową zawartość zasad azotowych w DNA

– rozróżnia zasady azotowe

– nazywa i wskazuje wiązania w cząsteczce DNA

Komórka – podstawowa jednostka życia

1

Przestrzenna organizacja komórki

– definiuje pojęcia: komórka, organizm jednokomórkowy, organizm wielokomórkowy

– wymienia przykłady komórek prokariotycznych i eukariotycznych

– wskazuje i nazywa struktury komórki prokariotycznej i eukariotycznej

– rozróżnia komórki: zwierzęcą, roślinną, grzybową i prokariotyczną

– wyjaśnia zależność między wymiarami komórki a jej powierzchnią i objętością

– rysuje wybraną komórkę eukariotyczną na podstawie obserwacji mikroskopowej

– klasyfikuje komórki ze względu na występowanie jądra komórkowego

– charakteryzuje funkcje struktur komórki prokariotycznej

– porównuje komórkę prokariotyczną z komórką eukariotyczną

– wskazuje cechy wspólne i różnice między komórkami eukariotycznymi

– wymienia przykłady największych komórek roślinnych i zwierzęcych

– analizuje znaczenie wielkości i kształtu komórki w transporcie substancji do i z komórki

– wykonuje samodzielnie nietrwały preparat mikroskopowy

2

Budowa, właściwości i funkcje błon biologicznych

– nazywa i wskazuje składniki błon biologicznych

– wymienia właściwości błon biologicznych

– wymienia funkcje błon biologicznych

– wymienia rodzaje transportu przez błony

– omawia model budowy błony biologicznej

– wyjaśnia różnicę między transportem biernym a transportem czynnym

– rozróżnia endocytozę i egzocytozę

– definiuje pojęcia: osmoza, turgor, plazmoliza, deplazmoliza

– charakteryzuje białka błon

– omawia budowę i właściwości lipidów występujących w błonach biologicznych

– charakteryzuje różne rodzaje transportu przez błony

– porównuje zjawiska osmozy i dyfuzji

– przedstawia skutki umieszczenia komórki roślinnej oraz komórki zwierzęcej w roztworach: hipotonicznym, izotonicznym i hipertonicznym

–analizuje rozmieszczenie białek i lipidów w błonach biologicznych

– wyjaśnia różnicę w sposobie działania białek kanałowych i nośnikowych

– planuje doświadczenie mające na celu udowodnienie selektywnej przepuszczalności błony

– planuje doświadczenie mające na celu obserwację plazmolizy i deplazmolizy w komórkach roślinnych

3

Jądro komórkowe

– wymienia funkcje jądra komórkowego

– definiuje pojęcia: chromatyna, nukleosom, chromosom, kariotyp, chromosomy homologiczne

– identyfikuje chromosomy płci i autosomy

– wyjaśnia różnicę między komórką haploidalną a komórką diploidalną

– identyfikuje elementy budowy jądra komórkowego

– określa skład chemiczny chromatyny

– wyjaśnia znaczenie jąderka i otoczki jądrowej

– wymienia i identyfikuje kolejne etapy upakowania DNA w jądrze komórkowym

– rysuje chromosom metafazowy

– podaje przykłady komórek haploidalnych i komórek diploidalnych

– charakteryzuje elementy jądra komórkowego

– charakteryzuje budowę chromosomu metafazowego

– dowodzi, iż komórki eukariotyczne zawierają różną liczbę jąder komórkowych

– wyjaśnia różnicę między heterochromatyną a euchromatyną

– uzasadnia znaczenie upakowania DNA w jądrze komórkowym

4

Składniki cytoplazmy

– omawia skład i znaczenie cytozolu

– wymienia elementy cytoszkieletu i ich funkcje

– identyfikuje ruchy cytozolu

– charakteryzuje budowę i rolę siateczki śródplazmatycznej

– charakteryzuje budowę i rolę rybosomów, aparatu Golgiego i lizosomów

– omawia ruchy cytozolu

– określa rolę peroksysomów i glioksysomów

– wyjaśnia, na czym polega funkcjonalne powiązanie między rybosomami, siateczką śródplazmatyczną, aparatem Golgiego a błoną komórkową

– porównuje elementy cytoszkieletu pod względem budowy, funkcji i rozmieszczenia

– porównuje siateczkę śródplazmatyczną szorstką z siateczką śródplazmatyczną gładką

– planuje doświadczenie mające na celu wykazanie znaczenia wysokiej temperatury w dezaktywacji katalazy w bulwie ziemniaka

– rozpoznaje elementy cytoszkieletu

– ilustruje plan budowy wici i rzęski

– dokonuje obserwacji ruchów cytozolu w komórkach moczarki kanadyjskiej

5

Składniki cytoplazmy otoczone dwiema błonami

– wymienia organelle komórki eukariotycznej otoczone dwiema błonami

– uzasadnia rolę mitochondriów jako centrów energetycznych

– wymienia funkcje plastydów

– charakteryzuje budowę mitochondriów

– klasyfikuje typy plastydów

– charakteryzuje budowę chloroplastu

– wymienia argumenty potwierdzające słuszność teorii endosymbiozy

– wyjaśnia, od czego zależy liczba i rozmieszczenie mitochondriów w komórce

– porównuje typy plastydów

– wyjaśnia, dlaczego mitochondria i plastydy nazywa się organellami półautonomicznymi

– przedstawia sposoby powstawania plastydów i możliwości przekształcania różnych rodzajów plastydów

– rozpoznaje typy plastydów na podstawie obserwacji mikroskopowej

6

Pozostałe składniki komórki. Połączenia między komórkami

– klasyfikuje składniki komórki na plazmatyczne i nieplazmatyczne

– wymienia komórki zawierające wakuolę

– wymienia funkcje wakuoli

– wymienia komórki zawierające ścianę komórkową

– wymienia funkcje ściany komórkowej

– nazywa substancje będące głównymi składnikami budulcowym ściany komórkowej

– wyjaśnia, na czym polegają wtórne zmiany o charakterze inkrustacji i adkrustacji

– nazywa rodzaje połączeń międzykomórkowych w komórkach roślinnych i zwierzęcych

– omawia budowę wakuoli

– wyjaśnia różnice między wodniczkami u protistów

– charakteryzuje budowę ściany komórkowej

– omawia umiejscowienie, budowę i funkcje połączeń między komórkami u roślin i zwierząt

– porównuje ścianę komórkową pierwotną ze ścianą komórkową wtórną u roślin

– porównuje procesy inkrustacji i adkrustacji

– wyjaśnia, w jaki sposób inkrustacja i adkrustacji zmieniają właściwości ściany komórkowej

7

Podziały komórkowe

– wymienia rodzaje podziałów komórki

– rozpoznaje etapy mitozy i mejozy

– charakteryzuje przebieg poszczególnych etapów mitozy i mejozy

– porównuje przebieg oraz znaczenie mitozy i mejozy

– wyjaśnia znaczenie zjawiska crossing-over

– definiuje pojęcia: kariokineza i cytokineza

– ilustruje poszczególne etapy mitozy i mejozy

– wyjaśnia rolę interfazy w cyklu życiowym komórki

– określa skutki zaburzeń cyklu komórkowego

– wymienia czynniki wywołujące transformację nowotworową

– analizuje schemat przedstawiający ilość DNA i chromosomów w poszczególnych etapach cyklu komórkowego

– charakteryzuje poszczególne etapy interfazy

– określa znaczenie wrzeciona kariokinetycznego

– wyjaśnia, na czym polega programowana śmierć komórki

– wyjaśnia mechanizm transformacji nowotworowej

– wyjaśnia i porównuje przebieg cytokinezy w komórkach roślinnej i zwierzęcej

– charakteryzuje sposób formowania wrzeciona kariokinetycznego w komórce roślinnej i zwierzęcej

– omawia znaczenie amitozy i endomitozy

Różnorodność wirusów, bakterii, protistów i grzybów

1

Klasyfikowanie organizmów

– wymienia zadania systematyki

– wymienia główne rangi taksonów

– wymienia kryteria klasyfikowania organizmów według metod opartych na podobieństwie i pokrewieństwie organizmów

– wymienia nazwy pięciu królestw świata organizmów

– wymienia charakterystyczne cechy organizmów należących do każdego z pięciu królestw

– definiuje pojęcia: takson, narządy homologiczne, gatunek

– ocenia znaczenie systematyki

– wyjaśnia, na czym polega nazewnictwo binominalne gatunków i podaje nazwisko jego twórcy

– wyjaśnia zasady konstruowania klucza dwudzielnego do oznaczania gatunków

– wyjaśnia, na czym polega hierarchiczny układ rang jednostek taksonomicznych

– określa stanowisko systematyczne wybranego gatunku rośliny i zwierzęcia

– wskazuje w nazwie gatunku nazwę rodzajową i epitet gatunkowy

– wyjaśnia różnicę między naturalnym a sztucznym systemem klasyfikacji

– definiuje pojęcia: takson monofiletyczny, parafiletyczny i polifiletyczny

– porównuje królestwa świata żywego

– porównuje i ocenia sposoby klasyfikowania organizmów oparte na metodach fenetycznych i filogenetycznych

– oznacza gatunki, wykorzystując klucz w postaci graficznej lub numerycznej

– konstruuje klucz służący do oznaczania przykładowych gatunków organizmów

– ocenia stopień pokrewieństwa organizmów na podstawie analizy drzewa rodowego organizmów

2

Wirusy – bezkomórkowe formy materii

– wymienia cechy wirusów

– wymienia sposoby rozprzestrzeniania się wirusowych chorób roślin, zwierząt i człowieka

– omawia znaczenie wirusów

wymienia choroby wirusowe człowieka

– charakteryzuje budowę wirionu

– omawia przebieg cyklu lizogenicznego bakteriofaga i cyklu wirusa zwierzęcego

– wyjaśnia, jakie znaczenie w zwalczaniu wirusów mają szczepienia ochronne

– uzasadnia, że wirusy znajdują się na pograniczu materii nieożywionej i żywej

– wyjaśnia różnicę między cyklem litycznym a lizogenicznym

– klasyfikuje wirusy na podstawie rodzaju kwasu nukleinowego, morfologii, rodzaju gospodarza i sposobu infekcji oraz podaje ich przykłady

– charakteryzuje wybrane choroby wirusowe człowieka

– charakteryzuje formy wirusów pod względem kształtu

– porównuje przebieg cyklu lizogenicznego bakteriofaga i cykl wirusa zwierzęcego

– omawia teorie pochodzenia wirusów

– wyjaśnia różnicę między wirusem a wiroidem

– określa znaczenie prionów

3

Bakterie – organizmy bezjądrowe

– charakteryzuje budowę komórki bakteryjnej

– wymienia czynności życiowe bakterii

– klasyfikuje bakterie w zależności od sposobu odżywiania i oddychania

– wymienia sposoby rozmnażania bezpłciowego bakterii

– podaje przykłady pozytywnego i negatywnego znaczenia bakterii

– wymienia choroby bakteryjne człowieka i drogi zakażenia

– wymienia funkcje poszczególnych elementów komórki

– identyfikuje różne formy komórek bakterii i rodzaje ich skupisk

– określa wielkość komórek bakteryjnych

– określa znaczenie form przetrwalnikowych w cyklu życiowym bakterii

– wyjaśnia znaczenie procesów płciowych zachodzących u bakterii

– definiuje pojęcia: anabioza, taksja, koniugacja

– wyjaśnia, na czym polega różnica w budowie komórki bakterii samo- i cudzożywnej

– charakteryzuje poszczególne grupy bakterii w zależności od sposobu odżywiania i oddychania oraz podaje ich przykłady

– omawia etapy koniugacji

– charakteryzuje grupy systematyczne bakterii

– omawia objawy wybranych chorób bakteryjnych człowieka

– proponuje działania profilaktyczne

– omawia różnice w budowie ściany komórkowej bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych

– wyjaśnia znaczenie heterocyst

– omawia rodzaje taksji

4

Protisty – proste organizmy eukariotyczne

– wymienia czynności życiowe protistów

– omawia budowę komórki protistów zwierzęcych

– omawia sposób odżywiania się protistów zwierzęcych

– charakteryzuje przebieg rozmnażania się bezpłciowego i płciowego protistów

– wymienia charakterystyczne cechy budowy protistów roślinopodobnych

– omawia sposób odżywiania się protistów roślinopodobnych

– wymienia cechy charakterystyczne dla protistów grzybopodobnych

– podaje przykłady pozytywnego i negatywnego znaczenia protistów

– wymienia choroby wywoływane przez protisty i drogi ich zarażenia

– rozróżnia rodzaje ruchów u protistów zwierzęcych

– wyjaśnia rolę wodniczek w odżywianiu i wydalaniu protistów

– wyróżnia główne rodzaje plech u protistów roślinopodobnych

– wymienia typy zapłodnienia występujące u protistów

– porównuje poszczególne typy protistów

– wymienia przedstawicieli poszczególnych typów protistów

– podaje przykłady protistów, których organizm jest: pojedynczą komórką, kolonią, plechą

– określa kryterium klasyfikacji protistów

– wymienia i charakteryzuje sposób funkcjonowania organelli ruchu u protistów

– wyjaśnia, na czym polega różnica między pinocytozą a fagocytozą

– omawia proces wydalania i osmoregulacji zachodzący u protistów zwierzęcych

– omawia kolejne etapy przebiegu koniugacji u pantofelka

– omawia kolejne etapy cyklu rozwojowego zarodźca malarii

– charakteryzuje budowę form jednokomórkowych i wielokomórkowych protistów roślinopodobnych

– wymienia cechy charakterystyczne plech protistów roślinopodobnych

– porównuje typy zapłodnienia u protistów

– proponuje działania profilaktyczne w celu uniknięcia zarażenia się protistami chorobotwórczymi

– wyjaśnia, dlaczego osmoregulacja i wydalanie mają szczególne znaczenie dla protistów słodkowodnych

– uzasadnia różnicę między cyklem rozwojowym z mejozą pregamiczną a cyklem rozwojowym z mejozą postgamiczną

– wymienia rodzaje materiałów zapasowych występujących u protistów roślinopodobnych

– wymienia barwinki fotosyntetyczne u protistów roślinopodobnych

– wymienia cechy budowy charakterystyczne dla poszczególnych typów protistów zwierzęcych, roślinopodobnych i grzybopodobnych

– omawia choroby wywoływane przez protisty

– omawia przemianę pokoleń z dominującym sporofitem na przykładzie listownicy

5

Grzyby – cudzożywne beztkankowce. Porosty

– wymienia cechy charakterystyczne grzybów

– omawia budowę grzybów, używając pojęć: grzybnia, strzępki, owocnik

– charakteryzuje sposoby rozmnażania bezpłciowego i płciowego grzybów

– wymienia przedstawicieli poszczególnych typów grzybów

– omawia znaczenie grzybów i porostów

– wyjaśnia, dlaczego grzyby są plechowcami

– omawia sposoby oddychania grzybów

– rozróżnia poszczególne typy grzybów

– przedstawia budowę, środowisko i sposób życia porostów

– określa wpływ grzybów na zdrowie i życie człowieka

– rozróżnia rodzaje strzępek

– porównuje sposoby rozmnażania się grzybów

– omawia kolejne etapy cyklu rozwojowego sprzężniowców, workowców i podstawczaków

– rozróżnia typy hymenoforów u podstawczaków

– porównuje cechy poszczególnych typów grzybów

– wymienia gatunki grzybów saprobiontycznych, pasożytniczych i symbiotycznych

– przedstawia zasady profilaktyki chorób człowieka wywoływanych przez grzyby

– charakteryzuje rodzaje plech porostów

– określa kryterium klasyfikacji grzybów

– porównuje typy mikoryz

– porównuje rodzaje zarodników

– wskazuje fazę dominującą w cyklu rozwojowym sprzężniowców, workowców i podstawczaków

– określa rolę rozmnóżek w rozmnażaniu porostów

Różnorodność roślin

1

Rośliny pierwotnie wodne

– wymienia cechy właściwe wyłącznie roślinom

– wymienia cechy charakterystyczne dla roślin pierwotnie wodnych

– omawia znaczenie krasnorostów i zielenic

– wymienia formy organizacji roślin pierwotnie wodnych

– wymienia sposoby rozmnażania krasnorostów i zielenic

– charakteryzuje formy organizacji roślin pierwotnie wodnych

– omawia przemianę pokoleń na przykładzie ulwy sałatowej

– omawia kolejne etapy koniugacji u skrętnicy

– wyjaśnia trudności w klasyfikacji systematycznej krasnorostów i zielenic

– charakteryzuje krasnorosty i zielenice pod względem budowy i środowiska występowania

2

Główne kierunki rozwoju roślin lądowych

– wymienia cechy środowiska wodnego

– wymienia przykłady adaptacji roślin do życia na lądzie

– rozróżnia grupy morfologiczno-rozwojowe roślin lądowych

– omawia jedną z hipotez o pochodzeniu roślin lądowych, wymieniając cechy świadczące o bliskim pokrewieństwie roślin i współczesnych zielenic

– definiuje pojęcie telom

– charakteryzuje ryniofity

– omawia główne założenia teorii telomowej

– porównuje warunki panujące w wodzie i na lądzie

– wykazuje znaczenie cech adaptacyjnych roślin do życia na lądzie

3

Tkanki roślinne

– określa rolę tkanek twórczych

– wymienia charakterystyczne cechy tkanek stałych

– omawia budowę epidermy

określa funkcje tkanek okrywających

– omawia budowę i funkcję poszczególnych rodzajów miękiszu

– omawia budowę i funkcje tkanek wzmacniających

– omawia tkanki przewodzące, wskazując cechy budowy drewna i łyka, które umożliwiają tym tkankom przewodzenie substancji

– klasyfikuje i identyfikuje tkanki roślinne

– wymienia charakterystyczne cechy tkanek twórczych

– wymienia wytwory epidermy i omawia ich znaczenie

– wymienia merystemy pierwotne i wtórne oraz określa ich funkcje

– określa lokalizację merystemów w roślinie

– omawia efekt działania kambium i fellogenu

– wyjaśnia, na czym polega mechanizm zamykania i otwierania aparatów szparkowych

– wyjaśnia znaczenie kutykuli

– omawia znaczenie utworów wydzielniczych

– uzasadnia różnicę pomiędzy tkankami twórczymi a tkankami stałymi

– porównuje budowę epidermy i ryzodermy

– charakteryzuje sposób powstawania, budowę oraz znaczenie korkowicy

– wymienia przykłady wewnętrznych i powierzchniowych utworów wydzielniczych

4

Budowa i funkcje korzenia

– wymienia główne funkcje korzenia

– charakteryzuje budowę strefową korzenia

– omawia budowę pierwotną i wtórną korzenia

– porównuje budowę palowego i wiązkowego systemu korzeniowego oraz uzasadnia, że systemy te stanowią adaptację do warunków środowiska

– wymienia modyfikacje budowy korzeni

– przedstawia sposób powstawania wtórnych tkanek merystematycznych w korzeniu oraz charakteryzuje efekty ich działalności

– charakteryzuje modyfikacje budowy korzeni

– porównuje budowę pierwotną korzenia z budową wtórną

5

Budowa i funkcje łodygi

– wymienia funkcje łodygi

– omawia budowę pierwotną i wtórną łodygi

– wymienia modyfikacje budowy łodygi

– omawia etapy przyrostu na grubość łodygi

– przedstawia sposób powstawania wtórnych tkanek merystematycznych w łodydze oraz charakteryzuje efekty ich działalności

–charakteryzuje modyfikacje budowy łodygi

– porównuje budowę pierwotną łodygi z budową wtórną

– rozróżnia łodygi w zależności od stopnia trwałości

6

Budowa i funkcje liści

– wymienia funkcje liści

– omawia budowę anatomiczną liścia

– definiuje pojęcie ulistnienie

– wymienia rodzaje ulistnienia, unerwienia liści i rodzaje nerwacji

– podaje przykłady liści pojedynczych i złożonych

– wymienia modyfikacje budowy liści

– omawia budowę morfologiczną liścia

– określa rolę poszczególnych elementów budowy liścia

– porównuje miękisz palisadowy z miękiszem gąbczastym

– określa znaczenie modyfikacji liści

– rozróżnia typy ulistnienia, nerwacji i rodzaje liści

– porównuje budowę anatomiczną liścia rośliny iglastej i liścia rośliny dwuliściennej oraz uzasadnia przyczyny istniejących różnic

7

Mszaki – rośliny o dominującym gametoficie

– wymienia środowiska, w których występują mszaki

– wymienia wspólne cechy mszaków

– omawia budowę gametofitu i sporofitu mszaków

– omawia znaczenie mszaków

– wymienia cechy plechowców i organowców

– omawia cykl rozwojowy mszaków

– rozróżnia mchy, wątrobowce i glewiki

– podaje przykłady cech łączących mszaki z plechowcami i organowcami

– określa rolę poszczególnych elementów gametofitu i sporofitu mszaków

– określa znaczenie wody w cyklu rozwojowym mszaków

– wskazuje pokolenie diploidalne i haploidalne w cyklu rozwojowym

– określa miejsce zachodzenia i znaczenie mejozy w cyklu rozwojowym

– wymienia przedstawicieli mchów, wątrobowców i glewików

– uzasadnia, że u mszaków występuje heteromorficzna przemiana pokoleń

– wskazuje cechy charakterystyczne mchów, wątrobowców i glewików

– porównuje budowę gametofitu i sporofitu u mchów, wątrobowców i glewików

– wskazuje cechy charakterystyczne poszczególnych grup mchów

– omawia budowę liścia wątrobowców na przykładzie porostnicy

8

Paprotniki – zarodnikowe rośliny naczyniowe

– wymienia cechy morfologiczno-rozwojowe paprotników

– omawia budowę gametofitu i sporofitu paprotników

– wskazuje cechy charakterystyczne paprociowych, widłakowych i skrzypowych

– omawia znaczenie paprotników

– wymienia cechy charakterystyczne w cyklu rozwojowym paprotników

– wymienia przedstawicieli paprociowych, widłakowych i skrzypowych

– omawia budowę morfologiczną i anatomiczną paprociowych

– wskazuje i nazywa elementy budowy sporofitu paprociowych, widłakowych i skrzypowych  

– omawia cykl rozwojowy paprotników jednakozarodnikowych na przykładzie narecznicy samczej

– omawia cykl rozwojowy paprotników różnozarodnikowych na przykładzie widliczki ostrozębnej

– charakteryzuje przedstawicieli paprociowych, widłakowych i skrzypowych

– wskazuje cechy paprociowych, które zdecydowały o opanowaniu środowiska lądowego i osiągnięciu większych rozmiarów niż mszaki

– porównuje budowę i znaczenie współczesnych oraz dawnych widłakowych i skrzypowych

– podaje przykłady żyjących w Polsce gatunków widłakowych, skrzypowych i paprociowych objętych ochroną prawną

9

Nagozalążkowe – rośliny kwiatowe z nieosłoniętym zalążkiem

– wymienia cechy charakterystyczne dla roślin nagozalążkowych

– omawia budowę sporofitu roślin nagozalążkowych

– omawia znaczenie roślin nagozalążkowych

–wymienia cechy nasiennych występujące u nagozalążkowych

– wyjaśnia genezę nazwy nagozalążkowe (nagonasienne)

– wymienia i krótko charakteryzuje głównych przedstawicieli roślin szpilkowych w Polsce

– wyjaśnia znaczenie kwiatu, nasion, zalążka i łagiewki pyłkowej u nagozalążkowych

– przedstawia budowę kwiatu rośliny nagozalążkowej i wskazuje elementy homologiczne do struktur poznanych u paprotników

– przedstawia budowę i rozwój gametofitu męskiego i żeńskiego u roślin nagozalążkowych

– przedstawia przebieg cyklu rozwojowego u roślin nagozalążkowych na przykładzie sosny zwyczajnej

– omawia budowę nasienia sosny zwyczajnej

– wymienia wspólne cechy roślin nagozalążkowych wielkolistnych oraz ich przedstawicieli

– wymienia wspólne cechy roślin nagozalążkowych drobnolistnych oraz ich przedstawicieli

– wymienia gatunki roślin nagozalążkowych objętych w Polsce ścisłą ochroną gatunkową

10

Okrytozalążkowe – rośliny wytwarzające owoce

– wymienia cechy roślin okrytozalążkowych odróżniające je od nagozalążkowych

– charakteryzuje sporofit roślin okrytozalążkowych

– przedstawia budowę obupłciowego kwiatu rośliny okrytozalążkowej

– ocenia możliwości adaptacyjne roślin okrytozalążkowych

– omawia znaczenie roślin okrytozalążkowych

– wyjaśnia genezę nazwy rośliny okrytozalążkowe (okrytonasienne)

– wymienia rodzaje kwiatów

– omawia przebieg cyklu rozwojowego u roślin okrytozalążkowych

– ocenia znaczenie wykształcenia się nasion dla opanowania środowiska lądowego przez rośliny

– omawia sposób rozprzestrzeniania się nasion i owoców

– omawia funkcje elementów kwiatu obupłciowego u rośliny okrytozalążkowej

– omawia budowę i rozwój gametofitu męskiego i żeńskiego u rośliny okrytozalążkowej

– wyjaśnia związek między zapyleniem a zapłodnieniem

– wyjaśnia na przykładach związek między budową kwiatu u rośliny okrytozalążkowej a sposobem jego zapylania

– charakteryzuje mechanizmy zapobiegające samozapyleniu

– omawia przebieg i efekty podwójnego zapłodnienia

– omawia budowę nasienia

– wymienia przykłady owoców pojedynczych (suchych i mięsistych), zbiorowych i owocostanów

– porównuje cechy budowy morfologicznej i anatomicznej u roślin jednoliściennych i dwuliściennych

– rozróżnia rodzaje kwiatów

– definiuje pojęcia: pręcikowie, słupkowie, kwiatostan

– schematycznie przedstawia różne rodzaje kwiatostanów

– uzasadnia, dlaczego rośliny unikają samozapylenia

– podaje kryterium podziału nasion na bielmowe, bezbielmowe i obielmowe oraz wskazuje między nimi podobieństwa i różnice

– definiuje pojęcie partenokarpia

– porównuje sposoby powstawania różnych owoców

– charakteryzuje wybrane rodziny dwuliściennych i jednoliściennych

– wymienia przykłady roślin jednoliściennych i dwuliściennych

Funkcjonowanie roślin

1

Transport wody, soli mineralnych i substancji odżywczych

– wymienia funkcje wody w życiu roślin

– omawia bilans wodny w organizmie rośliny

– omawia bierny i czynny mechanizm pobierania wody, posługując się pojęciami: transpiracja, parcie korzeniowe, gutacja, wiosenny płacz roślin

– charakteryzuje etapy transportu wody i soli mineralnych w roślinie

– charakteryzuje rodzaje transpiracji

– określa skutki niedoboru wody w roślinie

– definiuje pojęcia: potencjał wody, ciśnienie hydrostatyczne, ciśnienie osmotyczne

– omawia mechanizm zamykania i otwierania się aparatów szparkowych

– wyjaśnia, w jaki sposób odbywa się transport asymilatów w roślinie

– omawia sposób pobierania soli mineralnych przez rośliny

– przedstawia sposób określenia potencjału wody w roślinie

– wyjaśnia rolę sił kohezji i adhezji w przewodzeniu wody

– omawia czynniki wpływające na intensywność transpiracji

– planuje doświadczenie mające na celu zbadanie wpływu natężenia światła na intensywność transpiracji

2

Wzrost i rozwój roślin okrytonasiennych

– definiuje pojęcia: wzrost rośliny i rozwój rośliny

– omawia etapy ontogenezy rośliny

– charakteryzuje sposoby wegetatywnego rozmnażania się roślin

– wskazuje, które etapy cyklu życiowego rośliny składają się na stadium wegetatywne, a które na generatywne

– omawia kiełkowanie nasion, uwzględniając charakterystyczne dla tego procesu zmiany fizjologiczne i morfologiczne

– charakteryzuje procesy wzrostu i rozwoju embrionalnego okrytonasiennej rośliny dwuliściennej od momentu zapłodnienia do powstania nasienia

– wymienia warunki względnego i bezwzględnego spoczynku nasion

– charakteryzuje procesy, które zachodzą w okresie wzrostu wegetatywnego siewki

– omawia wpływ temperatury i długości dnia i nocy na zakwitanie roślin

– definiuje pojęcia: wernalizacja i fotoperiodyzm

– charakteryzuje rośliny krótkiego dnia (RKD), rośliny długiego dnia (RDD) i rośliny neutralne (RN)

– planuje doświadczenie, którego celem jest zbadanie biegunowości pędów rośliny

– porównuje kiełkowanie nadziemne (epigeiczne) i podziemne (hipogeiczne

– definiuje pojęcia: rośliny monokarpiczne i rośliny polikarpiczne

– wymienia przykłady roślin monokarpicznych i polikarpicznych

3

Regulatory wzrostu i rozwoju roślin

– wymienia charakterystyczne cechy fitohormonów

– wymienia pięć głównych grup fitohormonów

– wymienia najważniejsze funkcje auksyn, giberelin, cytokinin, inhibitorów wzrostu i etylenu

– definiuje pojęcie fitohormony

– podaje przykłady wykorzystania fitohormonów rolnictwie i ogrodnictwie

– charakteryzuje miejsce syntetyzowania auksyn oraz wpływ auksyn na procesy wzrostu i rozwoju roślin

– charakteryzuje wpływ giberelin i cytokinin na procesy wzrostu i rozwoju roślin

– wyjaśnia wpływ inhibitorów wzrostu na kiełkowanie nasion i reakcje obronne roślin

– wyjaśnia wpływ etylenu na dojrzewanie owoców i zrzucanie liści

– analizuje wykres przedstawiający wpływ stężenia auksyn na wzrost korzeni i łodygi

– porównuje wpływ auksyn i giberelin na rośliny

– porównuje wpływ stężenia auksyn i cytokinin na wzrost i rozwój tkanek roślinnych

– określa rolę fitohormonów mających znaczenie w uruchamianiu reakcji obronnych roślin poddanych działaniu czynników stresowych

4

Reakcje roślin na bodźce

– wyróżnia typy ruchów roślin oraz podaje ich przykłady

– wyjaśnia różnicę między tropizmami a nastiami

– wyjaśnia mechanizm powstawania ruchów wzrostowych i turgorowych

– wyróżnia rodzaje tropizmów i nastii w zależności od rodzaju bodźca zewnętrznego

– omawia rodzaje tropizmów

– wyjaśnia przyczynę odmiennej reakcji korzenia i łodygi na działanie siły grawitacyjnej

– omawia przykłady nastii

– uzasadnia różnicę między tropizmem dodatnim a tropizmem ujemnym

– wyjaśnia znaczenie auksyn w reakcjach ruchowych roślin

– planuje doświadczenie, którego celem jest zbadanie geotropizmu korzenia i pędu

– uzasadnia, że nastie mogą mieć charakter ruchów turgorowych i wzrostowych

Różnorodność bezkręgowców

1

Kryteria klasyfikacji zwierząt

– klasyfikuje i podaje przykłady zwierząt na podstawie następujących kryteriów: wykształcenie tkanek, rodzaj symetrii, liczba listków zarodkowych, występowanie lub brak wtórnej jamy ciała, przekształcenie się pragęby, sposób bruzdkowania i powstawanie mezodermy

– wymienia etapy rozwoju zarodkowego u zwierząt

– definiuje pojęcia: zwierzęta dwuwarstwowe i zwierzęta trójwarstwowe, zwierzęta pierwouste i zwierzęta wtórouste

– uzasadnia związek między symetrią ciała a budową zwierzęcia i trybem życia

– charakteryzuje przebieg i efekty bruzdkowania

– wyjaśnia, w jaki sposób powstaje otwór gębowy, odbytowy i mezoderma u zwierząt pierwoustych i wtóroustych  

– charakteryzuje zwierzęta acelomatyczne, pseudocelomatyczne i celomatyczne

– klasyfikuje zwierzęta celomatyczne ze względu na rodzaj segmentacji i obecność lub brak struny grzbietowej

2

Gąbki – zwierzęta beztkankowe

– omawia środowisko i tryb życia gąbek

– charakteryzuje podstawowe czynności życiowe gąbek

omawia znaczenie gąbek

– omawia bezpłciowy i płciowy sposób rozmnażania się gąbek

– przedstawia ogólny plan budowy gąbki

– wyjaśnia, na czym polegają totipotencjalne właściwości komórek i określa ich znaczenie w życiu gąbek

– wymienia gromady zaliczane do typu gąbek wraz z przykładami ich przedstawicieli

– porównuje typy budowy ciała gąbek

– określa rolę komórek kołnierzykowatych

– omawia budowę ściany ciała gąbek

– charakteryzuje poszczególne gromady gąbek

3

Tkanki zwierzęce – budowa i funkcja

– klasyfikuje tkanki zwierzęce

– omawia budowę i rolę tkanki nabłonkowej

– omawia budowę i funkcje tkanki łącznej

– omawia budowę tkanki chrzęstnej i kostnej

– charakteryzuje budowę i funkcje osocza oraz elementów morfotycznych krwi

– omawia ogólne cechy budowy tkanki mięśniowej

– omawia budowę i rolę elementów tkanki nerwowej

nazywa poziomy organizacji budowy ciała zwierząt

– wymienia układy narządów budujących ciała zwierząt

– rozpoznaje poszczególne rodzaje tkanek zwierzęcych

– dzieli tkanki nabłonkowe na podstawie liczby warstw komórek, kształtu komórek i pełnionych funkcji

– wymienia funkcje gruczołów

– wyjaśnia kryteria podziału tkanki łącznej

– wymienia przykłady tkanek łącznych właściwych, podporowych i płynnych

– definiuje pojęcia: narząd, układ narządów

– rysuje tkanki zwierzęce

– charakteryzuje nabłonki pod względem budowy, roli i miejsca występowania

– charakteryzuje pod względem budowy, roli i występowania tkanki łączne właściwe

– porównuje rodzaje tkanek chrzęstnych i kostnych pod względem budowy i miejsca występowania

– porównuje pod względem budowy i sposobu funkcjonowania tkankę mięśniową gładką, poprzecznie prążkowaną serca oraz poprzecznie prążkowaną szkieletową

– określa pochodzenie poszczególnych rodzajów tkanek

– klasyfikuje gruczoły

– wymienia cechy charakterystyczne i funkcje limfy i hemolimfy

– omawia sposób przekazywania impulsu nerwowego

– wymienia funkcje komórek glejowych

4

Parzydełkowce – tkankowe zwierzęta dwuwarstwowe

– charakteryzuje środowisko i tryb życia parzydełkowców

– charakteryzuje ogólną budowę ciała parzydełkowców

– omawia sposób odżywiania się parzydełkowców

– omawia znaczenie parzydełkowców

– nazywa typ układu nerwowego parzydełkowców i omawia jego budowę

– omawia sposób wykonywania ruchów i przemieszczania się parzydełkowców

– charakteryzuje sposoby rozmnażania się parzydełkowców

– porównuje budowę polipa z budową meduzy

– wymienia funkcje i miejsca występowania poszczególnych rodzajów komórek ciała parzydełkowców

– charakteryzuje budowę ściany ciała parzydełkowca

– omawia przemianę pokoleń u parzydełkowców na przykładzie chełbi modrej

– wymienia przykładowych przedstawicieli gromad

– wskazuje podobieństwa i różnice między wewnętrzną a zewnętrzną ścianą ciała u parzydełkowca

– omawia budowę i znaczenie parzydełek

– definiuje pojęcie ciałka brzeżne (ropalia)

– charakteryzuje gromady parzydełkowców

– wyjaśnia rolę koralowców w tworzeniu raf koralowych

5

Płazińce – zwierzęta spłaszczone grzbieto-
-brzusznie

– wymienia wspólne cechy wszystkich przedstawicieli płazińców

– omawia budowę wewnętrzną płazińców

– omawia sposoby odżywiania się płazińców

– wyjaśnia, w jaki sposób u płazińców zachodzi wymiana gazowa i transport substancji

– wymienia przykłady adaptacji płazińców do pasożytniczego trybu życia

– omawia znaczenie płazińców

– definiuje pojęcia: żywiciel pośredni, żywiciel ostateczny, obojnak, zapłodnienie krzyżowe

– wymienia gatunki pasożytnicze płazińców, które mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia lub życia człowieka

– proponuje działania profilaktyczne mające na celu zmniejszenie prawdopodobieństwa zarażenia człowieka płazińcami pasożytniczymi

– omawia budowę wora powłokowo-mięśniowego

– omawia budowę morfologiczną płazińców

– omawia budowę układu pokarmowego płazińców

– nazywa typ układu nerwowego płazińców i omawia jego budowę

– omawia budowę i funkcje układu wydalniczego płazińców

– omawia budowę układu rozrodczego płazińców

– charakteryzuje cykl rozwojowy tasiemca nieuzbrojonego, bruzdogłowca szerokiego i motylicy wątrobowej

– definiuje pojęcia: rabdity, statocysty

– wymienia gromady płazińców

– charakteryzuje gromady płazińców

6

Nicienie – zwierzęta o obłym, nieczłonowanym ciele

– omawia ogólny plan budowy ciała nicieni

– charakteryzuje tryb życia nicieni

– wymienia cechy charakterystyczne budowy nicieni

– charakteryzuje podstawowe czynności życiowe nicieni

– omawia znaczenie nicieni

– proponuje działania profilaktyczne mające na celu zmniejszenie prawdopodobieństwa zarażenia człowieka nicieniami pasożytniczymi

– omawia pokrycie ciała u nicieni

– omawia budowę układu pokarmowego i sposób trawienia nicieni

– wyjaśnia, w jaki sposób zachodzi wymiana gazowa i transport substancji u nicieni

– omawia budowę układu wydalniczego i nerwowego nicieni

– omawia sposób rozmnażania się i rozwoju nicieni

– charakteryzuje cykl rozwojowy glisty ludzkiej i włośnia krętego

– definiuje pojęcie: linienie, oskórek

– wymienia i charakteryzuje nicienie pasożytnicze roślin, zwierząt i człowieka oraz nicienie niepasożytnicze

– wskazuje przystosowania nicieni do pasożytnictwa

7

Pierścienice – bezkręgowce o wyraźnej metamerii

– charakteryzuje tryb życia pierścienic

– wymienia cechy budowy anatomicznej wspólne dla wszystkich pierścienic

– przedstawia ogólną budowę ciała pierścienic

– omawia wewnętrzną budowę ciała pierścienic na przykładzie dżdżownicy

– wymienia cechy budowy pijawek o znaczeniu adaptacyjnym do pasożytniczego trybu życia

– omawia znaczenie pierścienic

– omawia budowę układu pokarmowego pierścienic

– wyjaśnia, w jaki sposób u pierścienic zachodzi wymian gazowa

– omawia budowę układu krwionośnego i nerwowego u pierścienic

– charakteryzuje budowę i funkcje układu wydalniczego pierścienic

– omawia sposób rozmnażania się pierścienic

– wyjaśnia różnicę między metamerią homonomiczną a heteronomiczną

– wymienia funkcje parapodiów

– omawia pokrycie ciała u pierścienic

– wskazuje podobieństwa i różnice w rozmnażaniu się wieloszczetów, skąposzczetów i pijawek

– wyjaśnia znaczenie siodełka u skąposzczetów i pijawek

– wymienia przedstawicieli wieloszczetów, skąposzczetów i pijawek

– omawia budowę morfologiczną odcinka głowowego ciała nereidy

–omawia budowę morfologiczną parapodium nereidy

– wymienia barwniki oddechowe pierścienic i barwy, jakie nadają krwi

– wyjaśnia rolę komórek chloragogenowych

– charakteryzuje gromady należące do pierścienic

8

Stawonogi – zwierzęta o członowanych odnóżach

– wymienia i charakteryzuje środowiska, w których żyją stawonogi

– wymienia wspólne cechy budowy morfologicznej i anatomicznej stawonogów

– charakteryzuje narządy wymiany gazowej stawonogów

– wymienia typy gruczołów wydalniczych

– omawia przebieg rozwoju złożonego z przeobrażeniem niezupełnym i zupełnym

– omawia znaczenie stawonogów

– wymienia typy aparatów gębowych owadów i podaje przykłady owadów, u których one występują

– wymienia typy odnóży owadów i podaje przykłady owadów, u których one występują

– definiuje pojęcia: przeobrażenie zupełne, przeobrażenie niezupełne, imago, poczwarka

– porównuje budowę morfologiczną i anatomiczną skorupiaków, pajęczaków i owadów

– omawia budowę układu pokarmowego stawonogów

– porównuje budowę narządów oddechowych stawonogów żyjących w wodzie i na lądzie

– omawia sposób działania otwartego układu krwionośnego

– porównuje stawonogi wodne i lądowe pod względem budowy narządów wydalniczych oraz usuwanych produktów przemiany materii

– przedstawia budowę łańcuszkowego układu nerwowego typowego dla większości stawonogów

– wyjaśnia, na czym polega partenogeneza

– charakteryzuje skorupiaki, szczękoczułkowce oraz tchawkowe i podaje ich przedstawicieli

– definiuje pojęcia: miksocel, hemolimfa

– omawia różnorodność budowy skrzydeł owadów

– uzasadnia, że stawonogi przystosowały się do pobierania różnorodnego pokarmu

– wyjaśnia rolę ostii w sercu

– omawia budowę oka złożonego

– wyjaśnia rolę narządów tympanalnych

– wyjaśnia rolę pokładełka

– porównuje skorupiaki, szczękoczułkowce i tchawkowce

– wymienia przystosowania stawonogów do życia w różnorodnych typach środowisk

9

Mięczaki – zwierzęta o miękkim niesegmentowanym ciele

– charakteryzuje środowisko życia mięczaków

– przedstawia ogólną budowę ciała mięczaków na przykładzie ślimaka

– wymienia cechy budowy charakterystyczne dla wszystkich przedstawicieli mięczaków

– omawia znaczenie mięczaków

– omawia budowę układu pokarmowego mięczaków i sposoby pobierania przez nie pokarmu

– charakteryzuje budowę i sposób funkcjonowania narządów oddechowych u mięczaków zasiedlających środowiska wodne i lądowe

– charakteryzuje rozmnażanie się mięczaków

– wyjaśnia budowę i funkcje muszli u mięczaków

– wyjaśnia, w jaki sposób zachodzi przepływ krwi w układzie krwionośnym mięczaków

– omawia budowę układu krwionośnego głowonogów

– omawia budowę układu nerwowego

– omawia wydalanie i osmoregulację u mięczaków

– uzasadnia twierdzenie, że głowonogi są mięczakami o najwyższym stopieniu złożoności budowy

– porównuje budowę zewnętrzną i budowę muszli u poszczególnych gromad mięczaków

– charakteryzuje gromady mięczaków oraz wskazuje charakterystyczne cechy budowy morfologicznej umożliwiające ich identyfikację

– wymienia przykłady gatunków należących do poszczególnych gromad

10

Szkarłupnie – bezkręgowe zwierzęta wtórouste

– charakteryzuje środowisko i tryb życia szkarłupni

– omawia znaczenie szkarłupni w przyrodzie i życiu człowieka

– wymienia funkcje układu wodnego (ambulakralnego)

– przedstawia ogólną budowę ciała szkarłupni

– omawia czynności życiowe szkarłupni

– omawia budowę wewnętrzną szkarłupni na przykładzie rozgwiazdy

– omawia sposób odżywiania się i budowę układu pokarmowego szkarłupni

– wyjaśnia, w jaki sposób zachodzi wymiana gazowa, transport substancji oraz wydalanie i osmoregulacja u szkarłupni

– omawia budowę układu wodnego (ambulakralnego)

– uzasadnia, iż szkarłupnie są nietypowymi bezkręgowcami

– charakteryzuje budowę układu nerwowego szkarłupni

– omawia sposób rozmnażania się szkarłupni

– wymienia gromady szkarłupni i przykładowych przedstawicieli

– porównuje budowę morfologiczną liliowców, rozgwiazd, wężowideł, jeżowców i strzykw

Różnorodność strunowców

1

Charakterystyka strunowców. Strunowce niższe

– wymienia pięć najważniejszych cech strunowców

– wymienia podtypy strunowców

– przedstawia drzewo rodowe strunowców

– porównuje plan budowy bezkręgowców i strunowców

– charakteryzuje środowisko i tryb życia przedstawicieli strunowców niższych na przykładzie lancetnika

– wskazuje w budowie lancetnika charakterystyczne cechy strunowców

– omawia zewnętrzną i wewnętrzną budowę ciała oraz funkcje życiowe bezczaszkowców na przykładzie lancetnika

– omawia zewnętrzną i wewnętrzną budowę ciała oraz funkcje życiowe osłonic na przykładzie żachwy

– analizuje drzewo rodowe strunowców

– definiuje pojęcie strunowce niższe

2

Cechy charakterystyczne kręgowców

– wymienia wspólne cechy wszystkich kręgowców

– charakteryzuje pokrycie ciała kręgowców, uwzględniając budowę oraz funkcje, jakie pełni naskórek i skóra właściwa

– przedstawia plan budowy szkieletu osiowego i szkieletu kończyn u kręgowców

– wymienia odcinki układu pokarmowego kręgowców

– charakteryzuje rodzaje narządów wymiany gazowej u kręgowców

– omawia budowę ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego kręgowców

– wyjaśnia znaczenie narządów zmysłów kręgowców

– charakteryzuje budowę układu wydalniczego, krwionośnego i rozrodczego kręgowców

– wymienia grupy biologiczne kręgowców

– wymienia cechy charakterystyczne dla wszystkich krągłoustych

– porównuje budowę przednercza, pranercza i zanercza

– porównuje sposoby rozmnażania się i rozwoju kręgowców

– omawia budowę wewnętrzną i charakteryzuje podstawowe czynności życiowe krągłoustych na przykładzie minoga

– omawia etapy ewolucji łuków skrzelowych u kręgowców

– wymienia cechy krągłoustych świadczące o tym, że są najprymitywniejszymi kręgowcami

3

Ryby – żuchwowce pierwotnie wodne

– wymienia cechy charakterystyczne dla ryb

– omawia ogólną budowę ciała ryby

– charakteryzuje pokrycie ciała ryb, wskazując te cechy, które stanowią przystosowanie do życia w wodzie

– przedstawia budowę układu krwionośnego ryb

– charakteryzuje sposób rozmnażania się ryb

– wymienia przystosowania ryb do życia w środowisku wodnym

– omawia znaczenie ryb

– wymienia płetwy parzyste i nieparzyste oraz ich funkcje

– wyjaśnia mechanizm wymiany gazowej u ryb

– definiuje pojęcia: tarło, ikra

– podaje przykłady potwierdzające, że pokrój ciała ryby odbiegający od typowego dla nich wzorca wynika z adaptacji do życia w różnych warunkach środowiska wodnego

– omawia budowę układu szkieletowego ryb

– omawia elementy budowy układu pokarmowego ryb

– wyjaśnia znaczenie i działanie pęcherza pławnego

– omawia budowę skrzeli ryby

– omawia budowę układu nerwowego ryb

– charakteryzuje narządy zmysłów u ryb

– wyjaśnia znaczenie linii nabocznej

– wyjaśnia, na jakiej zasadzie u ryb chrzęstnoszkieletowych, ryb kostnoszkieletowych słonowodnych i kostnoszkieletowych słodkowodnych odbywa się wydalanie i osmoregulacja

– omawia przystosowania ryb w budowie do życia w wodzie

– charakteryzuje rodzaje łusek

– definiuje pojęcie serce żylne

– przedstawia budowę mózgowia u ryby kostnoszkieletowej

– charakteryzuje podgromady ryb

– wymienia przedstawicieli poszczególnych podgromad

– wskazuje zagrożenia ze strony działalności człowieka dla bioróżnorodności ryb

– proponuje działania mające na celu ochronę zróżnicowania gatunkowego ryb

4

Płazy – kręgowce dwuśrodowiskowe

– charakteryzuje środowisko życia płazów

– przedstawia budowę i funkcje skóry płazów

– omawia budowę układu krwionośnego płazów

– charakteryzuje rozmnażanie się płazów

– wymienia przystosowania płazów do życia w środowisku wodno-lądowym

– omawia znaczenie płazów

– charakteryzuje funkcjonowanie narządów wymiany gazowej u dorosłych płazów i ich larw

– charakteryzuje rozwój płazów bezogonowych na przykładzie żaby

– definiuje pojęcia: skrzek, kijanka

– omawia cechy budowy i funkcje szkieletu płazów na przykładzie szkieletu żaby

– charakteryzuje budowę układu pokarmowego i sposób odżywiania się płazów

– omawia budowę układu oddechowego płazów

– charakteryzuje budowę układu nerwowego płazów

– wyjaśnia znaczenie poszczególnych narządów zmysłów

– omawia proces wydalania u płazów

– wymienia charakterystyczne cechy budowy i trybu życia kijanek

– wskazuje zagrożenia dla różnorodności i liczebności płazów

– proponuje działania mające na celu ochronę płazów

– wyjaśnia mechanizm wentylacji płuc u żaby

– wyjaśnia związek między pojawieniem się narządu wymiany gazowej w postaci płuc a modyfikacją budowy układu krwionośnego u płazów

– analizuje modyfikacje budowy i czynności wybranych narządów zmysłów u płazów związane z ich funkcjonowaniem w warunkach środowiska lądowego

– porównuje rozwój płazów bezogonowych, ogoniastych i beznogich

– uzasadnia znaczenie budowy poszczególnych narządów i układów narządów w przystosowaniu do życia w środowisku wodno-lądowym

– charakteryzuje rzędy płazów

– wymienia przedstawicieli poszczególnych rzędów płazów

5

Gady – pierwsze owodniowce

– charakteryzuje środowisko życia gadów

– charakteryzuje sposób odżywiania się gadów

– przedstawia budowę układu krwionośnego gadów

– omawia sposób rozmnażania się i rozwoju gadów

– wymienia przystosowania w budowie gadów będące adaptacją do życia na lądzie

– omawia znaczenie gadów

– wymienia cechy pokrycia ciała gadów, które stanowią adaptacje do życia w środowisku lądowym

– przedstawia cechy budowy oraz funkcje szkieletu gadów na przykładzie jaszczurki

– charakteryzuje budowę i czynności mózgowia i narządów zmysłów gadów

– omawia budowę układu wydalniczego gadów

– wskazuje kryterium, na podstawie którego została utworzona systematyka gadów

– wskazuje zagrożenia dla różnorodności i liczebności gadów

– proponuje działania mające na celu ochronę gadów

– wyjaśnia rolę częściowej przegrody występującej w komorze serca u większości gadów

– omawia proces wentylacji płuc u gadów

– porównuje proces wydalania u gadów żyjących na lądzie i w wodzie

– uzasadnia, że sposób rozmnażania i rozwoju gadów stanowi adaptację do życia na lądzie

– wymienia funkcje poszczególnych błon płodowych u gadów

– uzasadnia znaczenie budowy poszczególnych narządów i układów narządów w przystosowaniu do życia gadów na lądzie

– charakteryzuje podgromady gadów

– wymienia przykładowych przedstawicieli podgromad

6

Ptaki – latające zwierzęta pokryte piórami

– charakteryzuje środowisko życia ptaków

– omawia ogólną budowę ciała ptaków

– charakteryzuje pokrycie ciała ptaków

– charakteryzuje budowę układu pokarmowego i sposoby odżywiania się ptaków

– omawia budowę układów: krwionośnego, oddechowego i rozrodczego ptaków

– charakteryzuje rozmnażanie się ptaków

– wymienia cechy budowy morfologicznej, anatomicznej i cechy fizjologiczne będące przystosowaniami ptaków do lotu

– omawia znaczenie ptaków

– omawia budowę pióra konturowego

– charakteryzuje narządy zmysłów ptaków

– omawia budowę jaja ptaków i podaje funkcje elementów budowy

– porównuje gniazdowniki z zagniazdownikami

– omawia budowę szkieletu ptaka na przykładzie gęsi

– przedstawia budowę skrzydła ptaka

– wyjaśnia mechanizm podwójnego oddychania występujący u ptaków

– omawia schemat budowy mózgowia ptaków

– charakteryzuje budowę i funkcjonowanie układu wydalniczego ptaków

– analizuje cechy budowy morfologicznej, anatomicznej i cechy fizjologiczne będące adaptacją ptaków do lotu

– wskazuje zagrożenia dla różnorodności i liczebności ptaków

– proponuje działania mające na celu ochronę ptaków

– wyjaśnia rolę gruczołu kuprowego

– wymienia typy piór ptaków oraz ich funkcje

– wyjaśnia, na czym polega pierzenie się ptaków

– omawia rozmieszczenie i funkcje worków powietrznych u ptaków

– wyjaśnia znaczenie układów oddechowego i krwionośnego w utrzymaniu stałocieplności u ptaków

– omawia zjawisko wędrówek ptaków

– charakteryzuje podgromady i nadrzędy ptaków

– wymienia przykładowe gatunki wybranych grup systematycznych

7

Ssaki – kręgowce wszechstronne i ekspansywne

– charakteryzuje środowisko życia ssaków

– wymienia cechy charakterystyczne dla ssaków

– charakteryzuje pokrycie ciała ssaków

– omawia budowę układu pokarmowego ssaków i rolę poszczególnych narządów

– charakteryzuje budowę układu oddechowego ssaków i rolę poszczególnych narządów

– przedstawia budowę układu krwionośnego ssaków i sposób przepływu krwi

– omawia budowę układu wydalniczego oraz sposób wydalania i osmoregulacji u ssaków

– omawia sposób rozrodu ssaków

– omawia znaczenie ssaków

– wymienia rodzaje i funkcje wytworów naskórka ssaków

– charakteryzuje mechanizmy służące utrzymaniu stałej temperatury ciała u ssaków

– wyjaśnia znaczenie łożyska i pępowiny

– omawia budowę szkieletu ssaków

– omawia schemat budowy mózgowia ssaków

– charakteryzuje narządy zmysłów ssaków

– porównuje sposoby rozmnażania się stekowców, torbaczy i łożyskowców

– wskazuje zagrożenia dla różnorodności i liczebności ssaków

– proponuje działania mające na celu ochronę ssaków

– wyjaśnia, na czym polega specjalizacja uzębienia ssaków

– porównuje budowę przewodu pokarmowego ssaków mięsożernych i roślinożernych

– wyjaśnia, na czym polega echolokacja

– charakteryzuje poszczególne podgromady ssaków

– wymienia przedstawicieli poszczególnych podgromad ssaków

Funkcjonowanie zwierząt

1

Ochrona ciała zwierząt. Symetria ciała

– definiuje pojęcie powłoka ciała

– wymienia funkcje powłoki ciała u zwierząt

– charakteryzuje budowę powłoki ciała u bezkręgowców

– charakteryzuje budowę powłoki ciała strunowców

– wyjaśnia, dlaczego zwierzęta osiadłe lub mało ruchliwe mają promienistą symetrią ciała

– wymienia korzyści posiadania dwubocznej symetrii ciała

– wyjaśnia znaczenie nabłonka syncytialnego u płazińców pasożytniczych

– wyjaśnia znaczenie szkieletu zewnętrznego u stawonogów

– wyjaśnia znaczenie muszli u mięczaków

– omawia budowę skóry kręgowców

– wskazuje różnice w budowie powłoki ciała u bezkręgowców

– wskazuje różnice w budowie powłoki ciała u kręgowców  

– wymienia wytwory naskórka i skóry właściwej u kręgowców

– uzasadnia związek między symetrią ciała zwierząt a ich trybem życia

– wymienia płaszczyzny przekroju ciała zwierząt o dwubocznej symetrii ciała

– uzasadnia związek między funkcją powłoki ciała a środowiskiem życia zwierząt

– analizuje związek budowy powłoki ciała zwierząt z pełnioną funkcją

2

Ruch zwierząt

– wyjaśnia różnicę między ruchem rzęskowym a ruchem mięśniowym

– wymienia zwierzęta poruszające się ruchem rzęskowym i mięśniowym

– wymienia przykłady ruchu bez przemieszczania się i ruchu lokomotorycznego u wybranych zwierząt

– wymienia narządy lokomotoryczne u wybranych grup zwierząt

– wymienia rodzaje ruchu u wybranych grup zwierząt w środowisku wodnym i lądowym

– wyjaśnia zasadę skurczu mięśnia

– wyjaśnia znaczenie mięśni poprzecznie-prążkowanych

– określa znaczenie szkieletu zewnętrznego i wewnętrznego

– omawia przystosowania anatomiczne, morfologiczne i fizjologiczne zwierząt do życia w środowisku wodnym i lądowym

– porównuje ruch bez przemieszczania się z ruchem lokomotorycznym

– omawia budowę układu wodnego (ambulakralnego) szkarłupni

– porównuje szkielet zewnętrzny ze szkieletem wewnętrznym

– uzasadnia związek między sposobem poruszania się zwierząt a środowiskiem życia

– wyjaśnia różnicę między lotem biernym a lotem czynnym

– wymienia białka motoryczne

– wyjaśnia rolę białek motorycznych

– omawia budowę rzęsek i komórek kołnierzykowych

– wyjaśnia rolę filamentów aktynowych i miozynowych

– definiuje pojęcie szkielet hydrauliczny

– omawia etapy ruchu lokomotorycznego na przykładzie dżdżownicy

– porównuje warunki życia w wodzie, powietrzu i na lądzie

3

Odżywianie się zwierząt

– definiuje pojęcia: organizmy cudzożywne (heterotroficzne), trawienie

– wyjaśnia, na czym polega trawienie wewnątrzkomórkowe i zewnątrzkomórkowe

– omawia plan budowy układu pokarmowego heterotrofów

– porównuje przewód pokarmowy roślinożercy i drapieżnika

– wyjaśnia znaczenie endosymbiontów w trawieniu pokarmu

– klasyfikuje zwierzęta ze względu na wielkość pobieranego pokarmu, zróżnicowanie pokarmu, rodzaj pożywienia i sposób jego zdobywania oraz podaje przykłady zwierząt do każdej klasyfikacji

– wyjaśnia, na czym polega modyfikacja układu pokarmowego w rozwoju ewolucyjnym zwierząt

– omawia etapy trawienia pokarmu

– omawia różnice między trawieniem wewnątrzkomórkowym a trawieniem zewnątrzkomórkowym

– uzasadnia związek między budową układu pokarmowego a trybem życia zwierzęcia i stopniem rozwoju ewolucyjnego

– wyjaśnia rolę poszczególnych narządów układu pokarmowego heterotrofów

– omawia budowę żołądka przeżuwaczy

– uzasadnia różnice w budowie przewodu pokarmowego roślinożercy i drapieżnika

– omawia modyfikacje układu pokarmowego w rozwoju ewolucyjnym u zwierząt

4

Wymiana gazowa zwierząt

– definiuje pojęcia: oddychanie komórkowe, wymiana gazowa, dyfuzja, ciśnienie cząsteczkowe

– omawia etapy wymiany gazowej

– wymienia narządy wymiany gazowej u zwierząt wodnych i lądowych oraz podaje przykłady organizmów

– omawia warunki zachodzenia dyfuzji

– wyjaśnia, na czym polega związek między wymianą gazową a dyfuzją

– porównuje budowę płuc kręgowców

– porównuje warunki wymiany gazowej w wodzie i powietrzu, uwzględniając wady i zalety tych środowisk

– porównuje wymianę gazową zewnętrzną z wymianą gazową wewnętrzną

– omawia sposoby wymiany gazowej

– charakteryzuje budowę i funkcjonowanie narządów wymiany gazowej u zwierząt wodnych i lądowych

– porównuje ciśnienie parcjalne tlenu i dwutlenku węgla w ośrodkach biorących udział w wymienia gazowej

– uzasadnia związek między sposobem wymiany gazowej a wielkością i trybem życia zwierząt

– wyjaśnia, na czym polega zasada przeciwprądów u ryb

– omawia działanie wieczek skrzelowych u ryb

– wyjaśnia różnicę między płucami dyfuzyjnymi a płucami wentylowanymi

5

Transport u zwierząt

– wymienia rodzaje płynów ciała będących nośnikami substancji w organizmach zwierząt

– omawia ogólną budowę układu krwionośnego

– wymienia funkcje układu krwionośnego

– wymienia rodzaje naczyń krwionośnych i ich funkcje

– omawia budowę serca kręgowców

– rozróżnia transport wewnątrzkomórkowy i zewnątrzkomórkowy

– wymienia rodzaje barwników oddechowych i przykłady grup, zwierząt, u których występują

– porównuje układ krwionośny otwarty z układem krwionośnym zamkniętym

– wymienia grupy zwierząt, u których występuje otwarty lub zamknięty układ krwionośny

– charakteryzuje płyny ciała będące nośnikami substancji w organizmach zwierząt

– charakteryzuje barwniki oddechowe

– omawia transport substancji u bezkręgowców i kręgowców

– porównuje budowę układów krwionośnych kręgowców

– porównuje budowę serca kręgowców

– uzasadnia związek między rozmiarami ciała zwierząt i tempem metabolizmu a sposobem transportu substancji

– porównuje budowę układów krwionośnych bezkręgowców

6

Reagowanie zwierząt na bodźce

– definiuje pojęcia: receptor, odruch, neuron, hormon

– klasyfikuje receptory ze względu na rodzaj docierającego bodźca

– wymienia pięć rodzajów zmysłów u zwierząt

– omawia budowę i funkcje poszczególnych elementów mózgowia kręgowców

– omawia znaczenie układu hormonalnego zwierząt

– charakteryzuje narządy zmysłów zwierząt pod względem budowy i funkcji

– nazywa układy nerwowe bezkręgowców i wymienia ich cechy

– porównuje odruchy bezwarunkowe i warunkowe

– charakteryzuje budowę układu nerwowego strunowców

– rozróżnia ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy u kręgowców

– klasyfikuje receptory ze względu na pochodzenie bodźców oraz budowę receptora

– omawia kolejne etapy ewolucji oka

– porównuje układy nerwowe bezkręgowców

– wyjaśnia, na czym polega proces cefalizacji

– porównuje budowę mózgowia kręgowców

– omawia regulację hormonalną zwierząt na przykładzie linienia owadów

– omawia budowę oka złożonego stawonogów

– wyjaśnia, dlaczego większość narządów zmysłów znajduje się w przedniej części ciała zwierząt

– wymienia czynniki mające wpływ na budowę i stopień zaawansowania układu nerwowego

– analizuje kolejne etapy ewolucji układu nerwowego bezkręgowców

7

Osmoregulacja i wydalanie

– definiuje pojęcia: osmoregulacja, wydalanie

– wymienia produkty przemiany materii

– definiuje pojęcia: zwierzęta amonioteliczne, ureoteliczne, urykoteliczne

– wymienia narządy wydalnicze u bezkręgowców i strunowców

– omawia mechanizm osmoregulacji u zwierząt lądowych i wodnych

– wymienia drogi usuwania produktów przemiany materii

– wyjaśnia, w jaki sposób zachodzi osmoregulacja u zwierząt izoosmotycznych, hiperosmotycznych i hipoosmotycznych

– wymienia grupy zwierząt i rodzaje produktów przemian azotowych

– porównuje produkty przemian oraz warunki środowiskowe, w jakich żyją zwierzęta amonioteliczne, ureoteliczne i urykoteliczne

– charakteryzuje budowę narządów wydalniczych bezkręgowców i strunowców

– porównuje warunki życia na lądzie i w wodzie pod kątem utrzymania równowagi wodno-mineralnej

– uzasadnia związek między rodzajem wydalanych produktów, a trybem życia zwierząt

8

Rozmnażanie i rozwój zwierząt

– wyjaśnia, na czym polega rozmnażanie bezpłciowe i płciowe zwierząt

– wymienia sposoby rozmnażania bezpłciowego i podaje przykłady grup zwierząt, u których one występują

– definiuje pojęcia: rozdzielnopłciowość, obojnactwo (hermafrodytyzm), dymorfizm płciowy

– wyjaśnia różnicę między zaplemnieniem a zapłodnieniem

– wymienia kolejne etapy rozwoju zarodkowego organizmu

– określa wady i zalety rozmnażania bezpłciowego

– porównuje zapłodnienie zewnętrzne z zapłodnieniem wewnętrznym

– definiuje pojęcie ontogeneza

– charakteryzuje okresy rozwoju pozazarodkowego

– wymienia przykłady zwierząt o rozwoju prostym i złożonym

– charakteryzuje zwierzęta jajorodne, jajożyworodne i żyworodne oraz podaje ich przykłady

– charakteryzuje sposoby rozmnażania bezpłciowego

– wyjaśnia, dlaczego u pasożytów wewnętrznych i zwierząt mało ruchliwych występuje obojnactwo

– wyjaśnia, na czym polega zapłodnienie krzyżowe i samozapłodnienie oraz podaje przykłady zwierząt, u których zachodzą te procesy

– wyjaśnia, na czym polega partenogeneza (dzieworództwo) i heterogonia

– charakteryzuje kolejne etapy rozwoju zarodkowego organizmu

– charakteryzuje przebieg bruzdkowania w zależności od rodzaju jaja i podaje przykłady ich występowania

– omawia sposób powstania wtórnej jamy ciała u pierwoustych i wtóroustych

– porównuje przebieg rozwoju prostego i złożonego

– porównuje rozmnażanie bezpłciowe i płciowe

– wymienia przykłady zwierząt będących hermafrodytami

– uzasadnia, że rodzaj zaplemnienia i zapłodnienia związany jest ze środowiskiem życia

– określa wady zapłodnienia zewnętrznego

– klasyfikuje jaja ze względu na ilość i rozmieszczenie żółtka

– wymienia listki zarodkowe i powstające z nich struktury u człowieka

– określa kryterium podziału zwierząt na pierwouste i wtórouste

Dział

Lp.

Temat

Poziom wymagań

konieczny

podstawowy

rozszerzający

dopełniający

I. Organizm człowieka. Skóra – powłoka organizmu

Organizm człowieka jako funkcjonalna całość

Uczeń:

• wymienia dziedziny biologii zajmujące się budową
i funkcjonowaniem człowieka

• wskazuje komórkę jako element budulcowy ciała człowieka

• wylicza układy narządów człowieka

Uczeń:

• klasyfikuje człowieka do królestwa zwierząt

• opisuje podstawowe funkcje poszczególnych układów

Uczeń:

• opisuje cechy różniące człowieka od innych zwierząt

• wyjaśnia, na czym polega homeostaza

Uczeń:

• opisuje hierarchiczną budowę organizmu człowieka

• wykazuje, na podstawie dotychczasowych wiadomości, współzależność poszczególnych układów

w organizmie człowieka

Budowa i funkcje skóry

• wymienia podstawowe funkcje skóry

• wymienia wytwory naskórka

• podaje funkcje skóry
i warstwy podskórnej

• wylicza warstwy skóry

• wykazuje na konkretnych przykładach zależność funkcji skóry od jej budowy

• opisuje funkcje poszczególnych wytworów naskórka

• planuje doświadczenie wykazujące, że skóra jest narządem zmysłu

Higiena i choroby skóry

• wymienia choroby skóry

• podaje przykłady dolegliwości skóry

• omawia zasady pielęgnacji skóry młodzieńczej

• wyjaśnia konieczność dbania o skórę

• klasyfikuje rodzaje oparzeń
i odmrożeń

• omawia zasady udzielania pierwszej pomocy w przypadku oparzeń

• omawia objawy dolegliwości skóry

• wyjaśnia, czym są alergie skórne

• proponuje środki do pielęgnacji skóry młodzieńczej

• ocenia wpływ promieni słonecznych na skórę

• demonstruje zasady udzielania pierwszej pomocy
w przypadku oparzeń

II. Aparat ruchu

Budowa szkieletu

• wskazuje elementy biernego
i czynnego aparatu ruchu

• podaje nazwy wskazanych elementów budowy szkieletu

• wskazuje na schemacie, rysunku, modelu szkielet osiowy, obręczy i kończyn

• rozpoznaje różne kształty kości

• wyjaśnia sposób działania biernego i czynnego aparatu ruchu

• wskazuje różnice w budowie kości długiej i płaskiej

• porównuje kości o różnych kształtach

Budowa i rola szkieletu osiowego

• wylicza elementy szkieletu osiowego

• wymienia elementy budujące klatkę piersiową

• podaje nazwy odcinków kręgosłupa

• wskazuje na modelu lub ilustracji mózgo-
i trzewioczaszkę

• wymienia narządy chronione przez klatkę piersiową

• wskazuje na schemacie, rysunku, modelu elementy szkieletu osiowego

• wymienia kości budujące szkielet osiowy

• charakteryzuje funkcje szkieletu osiowego

• wyjaśnia związek budowy czaszki z pełnionymi przez nią funkcjami

• omawia rolę chrząstek
w budowie klatki piersiowej

• wykazuje związek budowy odcinków kręgosłupa
z pełnioną przez nie funkcją

Szkielet kończyn

oraz ich obręczy

• wymienia elementy budowy obręczy barkowej
i miednicznej

• wskazuje na modelu lub schemacie kości kończyn górnej i dolnej

• wymienia rodzaje połączeń kości

• opisuje budowę stawu

• rozpoznaje rodzaje stawów

• odróżnia staw zawiasowy od kulistego

• wymienia kości tworzące obręcze barkową i miedniczną

• porównuje budowę kończyny górnej i dolnej

• charakteryzuje połączenia kości

• wykazuje związek budowy
z funkcją kończyny dolnej

• wykazuje związek budowy obręczy miednicznej
z pełnioną przez nią funkcją

• wyjaśnia związek budowy stawu z zakresem ruchu kończyny

Kości – elementy składowe szkieletu

• opisuje budowę fizyczną kości

• wskazuje miejsce występowania szpiku kostnego

• omawia doświadczenie wykazujące

skład chemiczny kości

• charakteryzuje zmiany zachodzące w układzie kostnym wraz z wiekiem

• omawia znaczenie składników chemicznych w budowie kości

• opisuje rolę szpiku kostnego

• planuje doświadczenie wykazujące skład chemiczny kości

Budowa i znaczenie mięśni

• wskazuje na ilustracji najważniejsze mięśnie szkieletowe przy pomocy nauczyciela

• wymienia rodzaje tkanki mięśniowej

• wskazuje położenie tkanki mięśniowej gładkiej
i poprzecznie prążkowanej szkieletowej

• podaje warunki niezbędne do prawidłowego funkcjonowania mięśni

• określa funkcje wskazanych mięśni szkieletowych

• opisuje budowę tkanki mięśniowej

• wykonuje rysunek tkanki mięśniowej spod mikroskopu

• wyjaśnia na czym polega antagonistyczne działanie mięśni

• przedstawia negatywny wpływ środków dopingujących na zdrowie człowieka

• rozpoznaje mięśnie szkieletowe wskazane na ilustracji

• opisuje czynności mięśni wskazanych na schemacie

• rozpoznaje pod mikroskopem różne rodzaje tkanki mięśniowej

• wyjaśnia warunki prawidłowej pracy mięśni

• analizuje przyczyny urazów ścięgien

• wykazuje związek budowy
z funkcją tkanki mięśniowej

• uzasadnia konieczność regularnych ćwiczeń gimnastycznych

Choroby aparatu ruchu

• wymienia naturalne krzywizny kręgosłupa

• opisuje przyczyny powstawania wad postawy

• przewiduje skutki przyjmowania nieprawidłowej postawy ciała

• wymienia choroby aparatu ruchu

• rozpoznaje na ilustracji wady postawy

• wskazuje ślad stopy
z płaskostopiem

• opisuje urazy kończyn

• omawia zasady udzielania pierwszej pomocy
w przypadku urazów kończyn

• rozpoznaje naturalne krzywizny kręgosłupa

• wyjaśnia przyczyny wad postawy

• omawia sposoby zapobiegania deformacjom szkieletu

• określa czynniki wpływające na prawidłowy rozwój muskulatury ciała

• omawia przyczyny chorób aparatu ruchu

• omawia przyczyny zmian zachodzących w układzie kostnym na skutek osteoporozy

• wyszukuje informacje dotyczące zapobiegania płaskostopiu

• wyjaśnia konieczność rehabilitacji po urazach

• planuje i demonstruje udzielanie pierwszej pomocy w przypadku urazów kończyn

III. Układ pokarmowy

Pokarm – budulec i źródło energii

• wymienia podstawowe składniki pokarmowe

• wymienia produkty spożywcze zawierające białko

• podaje źródła węglowodanów

• wylicza pokarmy zawierające tłuszcze

• klasyfikuje składniki odżywcze na budulcowe
i energetyczne

• określa aminokwasy jako cząsteczki budulcowe białek

• omawia rolę składników pokarmowych w organizmie

• określa znaczenie błonnika
w prawidłowym funkcjonowaniu układu pokarmowego

• uzasadnia konieczność systematycznego spożywania owoców i warzyw

• porównuje pokarmy pełnowartościowe i niepełnowartościowe

• charakteryzuje rolę tłuszczów w organizmie

• wymienia najważniejsze pierwiastki budujące ciała organizmów

• wyjaśnia związek między spożywaniem produktów białkowych a wzrostem ciała

• porównuje wartość energetyczną węglowodanów i tłuszczów

• wyjaśnia skutki nadmiernego spożywania tłuszczów

• wykazuje kluczową rolę węgla dla istnienia życia

• identyfikuje podstawowe składniki pokarmowe z podstawowymi grupami związków chemicznych występujących w organizmach

Witaminy, sole mineralne, woda

• omawia rolę trzech witamin rozpuszczalnych w wodzie
i dwóch rozpuszczalnych
w tłuszczach

• podaje rolę dwóch makroelementów

• wymienia po trzy makroelementy

i mikroelementy

• rozróżnia witaminy rozpuszczalne w wodzie
i w tłuszczach

• rola wody w organizmie

• charakteryzuje rodzaje witamin

• przedstawia rolę i skutki niedoboru witamin A, C, B6, B12, kwasu foliowego, D

• przedstawia rolę i skutki niedoboru składników mineralnych (Mg, Fe, Ca)

• omawia znaczenie makroelementów
i mikroelementów
w organizmie człowieka

• analizuje skutki niedoboru witamin, makroelementów
i mikroelementów

• omawia rolę aminokwasów egzogennych w organizmie

Budowa i rola układu

pokarmowego

• wyjaśnia, na czym polega trawienie

• wymienia rodzaje zębów
u człowieka

• podaje funkcje wątroby
i trzustki

• podaje nazwy procesów zachodzących
w poszczególnych odcinkach przewodu pokarmowego

• opisuje rolę poszczególnych rodzajów zębów

• wskazuje odcinki przewodu pokarmowego na planszy lub modelu

• rozpoznaje wątrobę i trzustkę na schemacie

• lokalizuje wątrobę i trzustkę na własnym ciele

• charakteryzuje zęby człowieka

• omawia funkcje poszczególnych odcinków przewodu pokarmowego

• lokalizuje odcinki przewodu pokarmowego, wskazując odpowiednie miejsca na powierzchni ciała

• omawia znaczenie procesu trawienia

• omawia rolę poszczególnych odcinków przewodu pokarmowego

• opisuje procesy trawienia we wszystkich odcinkach przewodu pokarmowego

Higiena i choroby układu pokarmowego

• wymienia czynniki, od których zależy rodzaj diety

• określa zasady zdrowego żywienia

• wymienia choroby układu pokarmowego

• wskazuje grupy pokarmów na piramidzie żywieniowej

• przewiduje skutki złego odżywiania się

• wyjaśnia, dlaczego należy stosować dietę zróżnicowaną
i dostosowaną do potrzeb organizmu (wiek, stan zdrowia, tryb życia, aktywność fizyczna, pora roku itp.)

• określa przyczyny chorób układu pokarmowego

• omawia zasady udzielania pierwszej pomocy
w przypadku zakrztuszenia

• objaśnia pojęcie „wartość energetyczna pokarmu”

• wykazuje zależność między dietą a czynnikami, które ją warunkują

• charakteryzuje choroby układu pokarmowego

• wykazuje zależność między higieną odżywiania się
a profilaktyką chorób układu pokarmowego

• przygotowuje wystąpienie na temat chorób związanych
z zaburzeniami w łaknieniu
i przemianie materii

• demonstruje i komentuje udzielanie pierwszej pomocy w przypadku zakrztuszenia

IV. Układ krążenia

Budowa i funkcje krwi

• podaje nazwy elementów morfotycznych krwi

• wymienia grupy krwi

• wylicza składniki biorące udział w krzepnięciu krwi

• omawia funkcje krwi

• wskazuje uniwersalnego dawcę i biorcę

• przedstawia społeczne znaczenie

krwiodawstwa

• omawia znaczenie krwi

• charakteryzuje elementy morfotyczne krwi

• omawia rolę hemoglobiny

• omawia zasady transfuzji krwi

• wyjaśnia mechanizm krzepnięcia krwi

• rozpoznaje elementy morfotyczne krwi na podstawie obserwacji mikroskopowej

Krwiobiegi

• wymienia narządy, w których przemieszcza się krew

• omawia na ilustracji mały
i duży obieg krwi

• omawia funkcje wybranego naczynia krwionośnego

• porównuje budowę i funkcje żył, tętnic i naczyń włosowatych

• opisuje funkcje zastawek żylnych

• porównuje krwiobieg mały
i duży

• charakteryzuje cel krwi płynącej w małym i dużym krwiobiegu

• rozpoznaje poszczególne naczynia krwionośne na ilustracji

• wykazuje związek budowy naczyń krwionośnych
z pełnionymi przez nie funkcjami

Budowa

i działanie serca

• wskazuje na sobie położenie serca

• wymienia elementy budowy serca

• rozpoznaje elementy budowy serca i naczynia krwionośnego na schemacie (ilustracji z podręcznika)

• wyjaśnia, czym jest puls

• opisuje mechanizm pracy serca

• omawia fazy pracy serca

• mierzy koledze puls

• podaje prawidłowe ciśnienie krwi u zdrowego człowieka

• wykazuje rolę zastawek w funkcjonowaniu serca

• porównuje wartości ciśnienia skurczowego i rozkurczowego

Choroby i higiena układu krwionośnego

• wymienia choroby układu krwionośnego

• omawia pierwszą pomoc
w wypadku krwawień
i krwotoków

• odczytuje wyniki badania laboratoryjnego

• wymienia czynniki wpływające korzystnie na funkcjonowanie układu krwionośnego

• przedstawia znaczenie aktywności fizycznej
i prawidłowej diety dla właściwego funkcjonowania układu krążenia

• analizuje przyczyny chorób układu krwionośnego

• charakteryzuje objawy krwotoku żylnego i tętniczego

• przygotowuje portfolio na temat chorób układu krwionośnego

• demonstruje pierwszą pomoc w przypadku krwotoków

• przygotowuje wywiad
z pracownikiem służby zdrowia na temat chorób układu krwionośnego

Układ limfatyczny

• wymienia cechy układu limfatycznego

• wymienia narządy układu limfatycznego

• opisuje budowę układu limfatycznego

• omawia rolę węzłów chłonnych

• opisuje rolę układu limfatycznego

• omawia rolę śledziony, grasicy i migdałków

• porównuje układ limfatyczny i krwionośny

Odporność organizmu

• wymienia elementy układu odpornościowego

• definiuje szczepionkę
i surowicę jako czynniki odpowiadające za odporność nabytą

• wyróżnia odporność swoistą
i nieswoistą, czynną i bierną, naturalną i sztuczną

• wyjaśnia, że AIDS jest chorobą wywołaną przez HIV

• wyjaśnia, na czym polega transplantacja narządów

• podaje przykłady narządów, które można przeszczepiać

• omawia rolę elementów układu odpornościowego

• charakteryzuje rodzaje odporności

• wyjaśnia sposób działania HIV

• wyjaśnia mechanizm działania odporności swoistej

• opisuje rodzaje leukocytów

• odróżnia działanie szczepionki od surowicy

• przedstawia znaczenie przeszczepów oraz zgody na transplantację narządów po śmierci

V. Układ oddechowy

Budowa i rola układu

oddechowego

• wymienia odcinki układu oddechowego

• definiuje płuca jako miejsce wymiany gazowej

• omawia funkcje elementów układu oddechowego

• opisuje rolę nagłośni

• wyróżnia drogi oddechowe
i narządy wymiany gazowej

• wykazuje związek budowy elementów układu oddechowego z pełnionymi funkcjami

• odróżnia głośnię i nagłośnię

• demonstruje mechanizm modulacji głosu

Mechanizm wymiany

gazowej

• wymienia narządy biorące udział w procesie wentylacji

• demonstruje na sobie mechanizm wdechu
i wydechu

• wskazuje różnice w ruchach klatki piersiowej i przepony podczas wdechu i wydechu

• przedstawia rolę krwi
w transporcie gazów oddechowych

• oblicza ilość wdechów
i wydechów przed i po wysiłku

• wyróżnia mechanizm wentylacji i oddychania komórkowego

• wyjaśnia zależność między ilością oddechów a wysiłkiem

• opisuje dyfuzję O2 i CO2 zachodzącą w pęcherzykach płucnych

• interpretuje wyniki doświadczenia na wykrywanie CO2 w powietrzu wydychanym

• analizuje proces wymiany gazowej w płucach i tkankach

Oddychanie

wewnątrzkomórkowe

• definiuje mitochondrium jako miejsce oddychania wewnątrzkomórkowego

• wskazuje ATP jako nośnik energii

• zapisuje słownie równanie reakcji chemicznej ilustrujące utlenianie glukozy

• omawia zawartość gazów
w powietrzu wdychanym
i wydychanym

• określa znaczenie oddychania wewnątrzkomórkowego

• zapisuje utlenianie glukozy równaniem reakcji chemicznej

• omawia rolę ATP w procesie utleniania biologicznego

• opisuje zależność między ilością mitochondriów a zapotrzebowaniem narządów na energię

• przedstawia graficznie zawartość gazów w powietrzu wdychanym i wydychanym

Higiena i choroby

układu oddechowego

• definiuje kichanie i kaszel jako reakcje obronne organizmu

• wymienia kilka chorób układu oddechowego

• wskazuje źródła infekcji górnych i dolnych dróg układu oddechowego

• określa sposoby zapobiegania chorobom układu oddechowego

• opisuje przyczyny astmy

• omawia zasady postępowania w przypadku utraty oddechu

• podaje objawy wybranych chorób układu oddechowego

• wyjaśnia związek między wdychaniem powietrza przez nos a profilaktyką chorób układu oddechowego

• wykazuje zależność między skażeniem środowiska
a zachorowalnością na astmę

• demonstruje zasady udzielania pierwszej pomocy
w przypadku zatrzymania oddechu

VI. Układ wydalniczy

Budowa i działanie

układu wydalniczego

• wymienia przykłady substancji, które są wydalane przez organizm człowieka

• wskazuje miejsce powstawania moczu pierwotnego na modelu lub ilustracji

• wyjaśnia pojęcia „wydalanie” i „defekacja”

• wymienia drogi wydalania zbędnych produktów przemiany materii

• porównuje wydalanie
i defekację

• omawia na podstawie ilustracji proces powstawania moczu

• rozpoznaje na modelu lub materiale świeżym warstwy budujące nerkę

• omawia rolę układu wydalniczego w utrzymaniu homeostazy organizmu

Higiena układu wydalniczego

• wymienia choroby układu wydalniczego

• określa dzienne zapotrzebowanie organizmu człowieka na wodę

• uzasadnia konieczność regularnego opróżniania pęcherza moczowego

• omawia na ilustracji przebieg dializy

• omawia przyczyny chorób układu wydalniczego

• uzasadnia konieczność picia dużych ilości wody podczas leczenia schorzeń nerek

• ocenia rolę dializy
w ratowaniu życia

VII. Regulacja nerwowo-hormonalna

Układ hormonalny

• wymienia gruczoły dokrewne i wydzielane przez nie hormony

• wskazuje na ilustracji położenie najważniejszych gruczołów dokrewnych

• klasyfikuje gruczoły na wydzielania zewnętrznego
i wewnętrznego

• wyjaśnia pojęcie „gruczoł dokrewny”

• wyjaśnia, czym są hormony

• określa cechy hormonów

• przyporządkowuje nazwy gruczołów do wytwarzanych przez nie hormonów

• przedstawia biologiczną rolę: hormonu wzrostu, tyroksyny, insuliny, adrenaliny, testosteronu, estrogenów

• omawia znaczenie swoistego działania hormonów

Działanie układu

hormonalnego

• wymienia skutki nadmiaru i niedoboru hormonu wzrostu

• wyjaśnia pojęcie „równowaga hormonalna”

• podaje przyczyny cukrzycy

• omawia antagonistyczne działanie hormonów insuliny
i glukagonu

• interpretuje skutki nadmiaru
i niedoboru hormonów

• uzasadnia związek niedoboru insuliny z cukrzycą

Budowa i rola

układu nerwowego

• wymienia funkcje układu nerwowego

• wymienia elementy budowy ośrodkowego układu nerwowego i obwodowego układu nerwowego

• rozpoznaje na ilustracji ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy

• opisuje elementy budowy komórki nerwowej

• wskazuje przebieg bodźca nerwowego na ilustracji neuronu

• wyróżnia somatyczny
i autonomiczny układ nerwowy

• opisuje funkcje układu nerwowego

• porównuje działanie układu nerwowego i hormonalnego

• wykazuje związek budowy komórki nerwowej z pełnioną funkcją

• omawia działanie ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego

• tłumaczy rolę regulacji nerwowo-hormonalnej
w utrzymaniu homeostazy

• wyjaśnia sposób działania synapsy

• charakteryzuje funkcje somatycznego
i autonomicznego układu nerwowego

• porównuje funkcje współczulnej
i przywspółczulnej części autonomicznego układu nerwowego

Ośrodkowy

układ nerwowy

• wskazuje na ilustracji najważniejsze elementy mózgowia

• wymienia mózgowie i rdzeń kręgowy jako narządy ośrodkowego układu nerwowego

• określa mózgowie jako jednostkę nadrzędną
w stosunku do pozostałych części układu nerwowego

• wskazuje elementy budowy rdzenia kręgowego na ilustracji

• opisuje budowę rdzenia kręgowego

• objaśnia na ilustracji budowę mózgowia

• uzasadnia nadrzędną funkcję mózgowia w stosunku do pozostałych części układu nerwowego

Obwodowy układ

nerwowy. Odruchy

• wymienia rodzaje nerwów obwodowych

• podaje po trzy przykłady odruchów warunkowych
i bezwarunkowych

• wyróżnia włókna czuciowe
i ruchowe

• opisuje na ilustracji drogę impulsu nerwowego w łuku odruchowym

• odróżnia odruchy warunkowe i bezwarunkowe

• wyjaśnia różnice między odruchem warunkowym
a bezwarunkowym

• charakteryzuje odruchy warunkowe i bezwarunkowe

• przedstawia graficznie drogę impulsu nerwowego w łuku odruchowym

• dowodzi znaczenia odruchów w życiu człowieka

• przedstawia rolę odruchów warunkowych w uczeniu się

Choroby i higiena

układu nerwowego

• wymienia czynniki powodujące stres

• podaje przykłady trzech chorób spowodowanych stresem

• wymienia sposoby radzenia sobie ze stresem

• wymienia przykłady chorób układu nerwowego

• przyporządkowuje chorobom układu nerwowego charakterystyczne objawy

• wyjaśnia dodatni i ujemny wpływ stresu na funkcjonowanie organizmu

• opisuje przyczyny nerwic

• rozpoznaje cechy depresji

• analizuje przyczyny chorób układu nerwowego

• analizuje związek pomiędzy prawidłowym wysypianiem się a funkcjonowaniem organizmu. W szczególności omawia wpływ snu na procesy uczenia się
i zapamiętywania oraz na odporność organizmu

VIII. Narządy zmysłów

Budowa i działanie

narządu wzroku

• omawia znaczenie zmysłów
w życiu człowieka

• rozróżnia w narządzie wzroku aparat ochronny i gałkę oczną

• wymienia elementy stanowiące aparat ochronny oka

• rozpoznaje na ilustracji elementy budowy oka

• omawia funkcje elementów budowy oka

• opisuje funkcje elementów aparatu ochronnego oka

• wyjaśnia pojęcie „akomodacja”

• omawia znaczenie adaptacji oka

• określa funkcje aparatu ochronnego i gałki ocznej

• wykazuje związek budowy elementów oka z pełnionymi przez nie funkcjami

• opisuje drogę światła w oku

• wskazuje lokalizację receptorów wzroku

• ilustruje za pomocą prostego rysunku drogę światła w oku

• omawia powstawanie obrazu na siatkówce

• planuje doświadczenie wykazujące reakcje tęczówki na różne natężenie światła

Ucho – narząd słuchu

i równowagi

• rozpoznaje na ilustracji elementy budowy ucha

• wymienia funkcje poszczególnych odcinków ucha

• wyróżnia ucho zewnętrzne, środkowe i wewnętrzne

• wskazuje położenie narządu równowagi

• charakteryzuje funkcje poszczególnych elementów ucha

• omawia funkcje ucha zewnętrznego, środkowego
i wewnętrznego

• wyjaśnia mechanizm odbierania i rozpoznawania dźwięków

• wskazuje lokalizację receptorów słuchu
i równowagi

• wyjaśnia zasadę działania narządu równowagi

Higiena oka i ucha

• wymienia wady wzroku

• omawia przyczyny powstawania wad wzroku

• omawia zasady higieny oczu

• wymienia choroby oczu i uszu

• rozpoznaje krótkowzroczność i dalekowzroczność na ilustracji

• definiuje hałas jako czynnik powodujący głuchotę

• charakteryzuje wady wzroku

• wyjaśnia, na czym polega daltonizm i astygmatyzm

• charakteryzuje choroby oczu

• omawia sposób korygowania wad wzroku

• rozróżnia rodzaje soczewek korygujących wady wzroku

• analizuje, w jaki sposób nadmierny hałas może spowodować uszkodzenie słuchu

Zmysł powonienia, smaku i dotyku

• przedstawia rolę zmysłu smaku, powonienia i dotyku

• wskazuje rozmieszczenie receptorów dotyku, smaku
i powonienia

• wymienia podstawowe smaki

• wylicza bodźce odbierane przez skórę

• opisuje kubki smakowe jako właściwy narząd smaku

• wskazuje miejsce położenia kubków smakowych

• uzasadnia, że skóra jest narządem dotyku

• analizuje znaczenie wolnych zakończeń nerwowych
w skórze

IX. Rozmnażanie i rozwój człowieka

Męski układ

rozrodczy

• wymienia męskie narządy rozrodcze i ich funkcje

• wymienia męskie cechy płciowe

• wskazuje na ilustracji narządy męskiego układu rozrodczego

• rysuje schematycznie i opisuje plemnika

• omawia proces powstawania nasienia

• określa funkcję testosteronu

• charakteryzuje męskie pierwszo-, drugo-
i trzeciorzędowe cechy płciowe

• uzasadnia, że główka plemnika jest właściwą gametą męską

• wykazuje zależność między produkcją hormonów płciowych a zmianami zachodzącymi w ciele mężczyzny

Żeński układ

rozrodczy

• wymienia wewnętrzne narządy rozrodcze

• wskazuje na ilustracji wewnętrzne narządy żeńskiego układu rozrodczego

• wylicza zewnętrzne żeńskie narządy płciowe

• opisuje funkcje żeńskiego układu rozrodczego

• charakteryzuje żeńskie pierwszo-, drugo-
i trzeciorzędowe cechy płciowe

• opisuje funkcje wewnętrznych narządów rozrodczych

• tworzy w dowolnej formie prezentację na temat dojrzewania

• wykazuje związek budowy komórki jajowej z pełnioną przez nią funkcją

Funkcjonowanie żeńskiego układu rozrodczego

• wymienia żeńskie hormony płciowe

• wymienia kolejne fazy cyklu miesiączkowego

• wskazuje w cyklu miesiączkowym dni płodne
i niepłodne

• definiuje jajnik jako miejsce powstawania komórki jajowej

• interpretuje ilustracje przebiegu

cyklu miesiączkowego

• omawia zmiany hormonalne i zmiany w macicy zachodzące w trakcie cyklu miesiączkowym

• analizuje rolę ciałka żółtego

Higiena układu rozrodczego. Planowanie rodziny

• wymienia choroby układu rozrodczego

• wymienia naturalne i sztuczne metody planowania rodziny

• wskazuje kontakty płciowe jako potencjalne źródło zakażenia układu rozrodczego

• przyporządkowuje chorobom źródła zakażenia

• wyjaśnia różnicę między nosicielstwem HIV a chorobą AIDS

• wymienia drogi zakażenia wirusami HIV, HBV i HCV oraz HPV oraz omawia zasady profilaktyki chorób wywoływanych przez te wirusy

• przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób przenoszonych drogą płciową

• wyjaśnia konieczność regularnych wizyt
u ginekologa

• przyporządkowuje chorobom ich charakterystyczne objawy

• porównuje naturalne
i sztuczne metody planowania rodziny

• wymienia zachowania mogące prowadzić do zakażenia HIV

• ocenia naturalne i sztuczne metody antykoncepcji

• przewiduje indywidualne
i społeczne skutki zakażenia wirusami HIV, HBV i HCV oraz HPV

Rozwój człowieka od poczęcia do narodzin

• wymienia nazwy błon płodowych

• podaje, jak długo trwa rozwój płodowy

• porządkuje etapy rozwoju zarodka od zapłodnienia do zagnieżdżenia

• wyjaśnia pojęcie „zapłodnienie”

• charakteryzuje funkcje błon płodowych

• charakteryzuje okres rozwoju płodowego

• analizuje funkcje łożyska

Ciąża i poród

• wymienia zmiany zachodzące w organizmie kobiety podczas ciąży

• omawia zasady higieny zalecane dla kobiet ciężarnych

• podaje czas trwania ciąży

• omawia wpływ różnych czynników na prawidłowy rozwój zarodka i płodu

• wyjaśnia przyczyny zmian zachodzących w organizmie kobiety podczas ciąży

• charakteryzuje etapy porodu

• uzasadnia konieczność przestrzegania zasad higieny przez kobiety w ciąży

• omawia mechanizm powstawania ciąży pojedynczej i mnogiej

Okresy rozwojowe człowieka

• wylicza etapy życia człowieka

• wymienia rodzaje dojrzałości

• wymienia różnice w tempie dojrzewania dziewcząt
i chłopców

• określa zmiany rozwojowe
u swoich rówieśników

• opisuje objawy starzenia się organizmu

• charakteryzuje wskazane okresy rozwojowe

• przedstawia cechy i przebieg fizycznego, psychicznego
i społecznego dojrzewania człowieka

• analizuje różnice między przekwitaniem a starością

• przyporządkowuje okresom rozwojowym zmiany zachodzące w organizmie

X. Zdrowie a cywilizacja

Zdrowie fizyczne,

psychiczne i społeczne

• omawia wpływ trybu życia na stan zdrowia

• opisuje zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne

• podaje przykłady wpływu środowiska na życie i zdrowie ludzi

• przedstawia znaczenie aktywności fizycznej dla prawidłowego funkcjonowania organizmu

• charakteryzuje czynniki wpływające na zdrowie

• przedstawia znaczenie pojęć „zdrowie” i „choroba”

• rozróżnia zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne

• wykazuje wpływ środowiska życia na zdrowie

Choroby zakaźne

i cywilizacyjne

• podaje przykłady trzech chorób zakaźnych i czynniki, które je wywołują

• wymienia choroby cywilizacyjne

• wymienia najczęstsze przyczyny nowotworów

• przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób nowotworowych

• klasyfikuje podaną chorobę do grupy chorób cywilizacyjnych lub zakaźnych

• omawia znaczenie szczepień ochronnych

• wskazuje alergie jako skutek zanieczyszczenia środowiska

• wskazuje metody zapobiegania chorobom cywilizacyjnym

• wymienia najważniejsze choroby człowieka wywoływane przez wirusy, bakterie, protisty i pasożyty zwierzęce oraz przedstawia zasady profilaktyki tych chorób

• podaje kryterium podziału na choroby zakaźne
i cywilizacyjne

• podaje przykłady szczepień obowiązkowych
i nieobowiązkowych

• wyjaśnia przyczyny powstawania chorób społecznych

• oblicza własne BMI

• dowodzi, że stres jest przyczyną chorób cywilizacyjnych

• uzasadnia, że nerwice są chorobami cywilizacyjnymi

• uzasadnia konieczność okresowego wykonywania podstawowych badań kontrolnych

• wyjaśnia, dlaczego nie należy bez wyraźnej potrzeby przyjmować leków ogólnodostępnych oraz dlaczego antybiotyki i inne leki należy stosować zgodnie z zaleceniami lekarza

Uzależnienia

• podaje przykłady używek

• przedstawia negatywny wpływ na zdrowie człowieka niektórych substancji psychoaktywnych oraz nadużywania kofeiny
i niektórych leków (zwłaszcza oddziałujących na psychikę)

• opisuje MONAR jako miejsce, gdzie można uzyskać pomoc w leczeniu uzależnień

• opisuje wpływ palenia tytoniu na zdrowie

• omawia skutki działania alkoholu na funkcjonowanie organizmu

• wyjaśnia mechanizm powstawania uzależnień

• wyjaśnia znaczenie profilaktyki uzależnień

• wyjaśnia, jak uniknąć uzależnień

• wykazuje zależność między przyjmowaniem używek
a powstawaniem nałogu

• wykonuje w dowolnej formie prezentację na temat profilaktyki uzależnień